Vücuda yeterli demir emiliminin sağlanamaması ya da adet dönemleri gibi sık aralıklarla tekrarlayan kan kaybına bağlı olarak ortaya çıkan demir yetersizliği anemisi, dünyada gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerde yaygın bir beslenme sorunu olarak gösterilmektedir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde 15 yaş altı çocuklar ve her yaş grubundaki kadınlarda risk daha yüksektir. Bu nedenle, vücutta emilebilir demir türevlerinin beslenme yoluyla verilmesi önerilmektedir. Uygun beslenme programları geliştirilebilmesi için gıdalardaki demirin vücutta ne derecede ve hangi koşullarda emilebildiğini bilmek gerekir.
Sebze ve etlerdeki demir tiplerifarkh emilme özelliklerine sahiptir
Gıdalarda başlıca iki demir tipi bulunmaktadır; “hemik-demir” balık, tavuk, sığır gibi hayvansal kaynaklı gıdalarda, “hemik olmayan-demir” ise bitkisel kaynaklarda bulunan tiplerdir. Et kaynaklı demir, bitkisel kaynaklı demire oranla daha yüksek bir emilme oranına sahiptir. Hemik olmayan demirin vücutta emilmesinde et, askorbik asit, lif, fıtatlar, polifenoller gibi bilinen etkenlerin yanı sıra, kazeinofosfopeptitler ve frukto-oligosakaritler/probiyotik özellikleri gibi yeni belirlenen bazı etkenler de rol oynamaktadır. Kalsiyum hem et hem de bitkisel kaynaklı demir emilimini azaltmaktadır. Diğer taraftan, askorbik asit demir emilimini artıran bir etkendir ve dolayısıyla yemeklerde limonata veya portakal suyu içilmesi, narenciye tüketilmesi önerilmektedir. Rusya’da kadın ve çocuklar üzerinde yürütülen bir çalışmada, yemek sırasında çay ile birlikte portakal suyu verilmesi ile emilen demir oranında 3 misline kadar artış sağlanabildiği gözlenmiştir.
Lifli ve kepekli gıdalar demir emilimini olumsuz etkilemektedir
Fosfat tuzları ve mineraller; tahıllar, fındık-ceviz-badem gibi yemişler ve bazı meyve ve sebzelerde “fıtatlar” halinde depolanmaktadır. Sağlıklı gıdalar olarak bildiğimiz lifli gıdalar, kepekli ürünler ve yulaf ürünleri bilhassa fı- tat bakımından zengindir. Yapılan çalışmalar, yemek sırasında bu ürünlerin alınan miktarına bağlı olarak, artan şekilde bu ürünlerin kullanılmasıyla yemeklerdeki demir emiliminin önemli ölçüde azalabileceğini ortaya koyuyor. 2 miligram fıtat için yüzde 18 ve 250 miligram fıtat için yüzde 82 azalma bildiriliyor. Yemeklerde limonata, portakal suyu asit taşıyan içeceklerin içilmesi fıtatların bu olumsuz etkisini hafifletmektedir.
Siyah çay ve yeşil çay gıdalardaki demir emilimini etkiler mi?
Et kaynaklı hemik-demirin, kalsiyum hariç diğer beslenme etkenlerinden etkilenmeden oldukça yüksek miktarlarda emilebilmesi nedeniyle, yeterli miktarlarda sığır eti, tavuk ya da balık eti tüketen kişilerde, yiyeceklerin çay ile birlikte tüketilmesinde herhangi bir sorun görülmemektedir. Sadece hamile kadınlar ve küçük çocuklar gibi risk gruplarında dikkatli olunması önerilmektedir. Ancak, demir kaynağı olarak et yerine sadece bitkisel kaynaklı hemik olmayan-demiri kullanan kişilerde, özellikle vejeteryanlarda, çayın yemekle birlikte tüketilmesinin demir emiliminin azalmasına yol açabileceği bildirilmektedir. Deneysel çalışma sonuçları, siyah ya da yeşil çayın yemeklerden 1 -2 saat sonra öğün aralarında içilmesinin, bitkisel kaynaklı demir emilimi üzerinde olumsuz bir etki yaratmayacağını ortaya koymaktadır. Özellikle çayın limon ile birlikte tüketilmesi demir emilimini artırmaktadır.
Prof. Dr. Erdem Yeşilada