XVI. yüzyılın sonlarında ortaya çıkan Celâlî isyanları, [1] medreseli suhtelerin çıkardığı huzursuzluklar, [2] levend, sekban, mücerredân gibi grupların ortaya çıkardığı sorunlar, Osmanlı Devleti'nin klâsik anlayışına dayalı, kurulu sistemini sarsmaya başlamış, bunalım ve buhranı hızlandırmıştır.[1] XVII. yüzyılda, gelişen bu olaylann çıkış sebeplerini sorgulayarak “kânûn-u kadîm'* denilen eski sisteme dönülmesini öğütleyen ıslâhat lâyihalarının ve siyâsetnâmelerin hükümdarlara sunulduğuna sık şahit olunmaktadır. [3] [4] Çünkü devlet yönetimi sadrazam vc vezirlerin sağduyusundadır. Bu görevler zaman zaman rüşvetle satılabilmektedir. Bu yüzden yönetim kadrosu zayıflamış, devlet adamı kıtlığı (katıt-ı rical) devrine girilmiştir. [5]
XVII. yüzyılın, özellikle ilk yıllarında görülen saltanat değişiklikleri, yeniçerilerin çıkardıkları isyanlar ve sefer zamanlarında yapılan masraflar, devletin malî sisteminde dengesizliğe yol açmıştır. Devlet, tımar rejimine son vermiş, yerini ateşli silahlarla donatılmış bir ücretli ordu almıştır. Böylece ürünle ödemeye dayanan vergi sistemi yerine daha çok nakdi vergilere dayanan bir maliye ve merkezî hazine sistemi uygulanmıştır. Osmanlı akçesi yerine Batı Avrupa paraları piyasaya hakim olmuş ve Osmanlı iktisadı zamanla Avrupa sistemine tabi olur hale gelmiştir. Uzun ve maliyeti ağır savaşların ve Anadolu'daki kargaşaların yükü altında ezilen Osmanlı Devleti, kaynaklarını tüketmiştir.[6]
Bu durum karşısında maliye teşkilatında yeni bir takım tedbirler alınmıştır. Özellikle IV. Murad döneminde yapılan tasarruf edici önlemler Tarhuncu Ahmed Paşa ve Köprülü Mehmed Paşa'nın sadrazamlıklarında ortaya koydukları sıkı tedbirler kayda değer görülmektedir. [7]
XVII. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin mâlî sisteminde meydana gelen bozulmanın en büyük sebebini, coğrafî keşifler oluşturmuştur. Coğrafî keşifler öncesinde Avrupa devletlerine olan ihracâtı, ithalâtından daha fazla olduğu halde keşifler sonrasında bu durum değişmiştir. Öte yandan keşfedilen Amerika ülkelerinden elde edilen ve Avrupa'ya sevk edilen kıymetli madenin, çeşitli yollarla Osmanlı piyasasına girmesi, enflasyona yol açmıştır. [8]
Bu dönemde devlet, kendisini yeniden örgütleyebilme ve değişen şanlara uyum sağlayabilme yeteneğini vurgulayan klâsik döneme nazaran daha farklı bir yöntem izlemiştir.[1] Onun için bütün bu gelişmeler Osmanlı Devlcti'nin mutlak bir çöküşünü ifade etmemektedir. Zira devlet yeni koşulların istediği önlemleri alarak bir uyum sağlamaya çalışmış ve daha üç yüzyıl süren yeni bir denge meydana getirebilmiştir.* Özetle söyleyecek olursak bu dönem hem iktisâdı ve toplumsal açıdan bir bunalım hem de kısmı toparlanma dönemi olarak nitelendirilebilir.[9] [10] [11]
Dr. Necdet Yılmaz
Osmanlı Devletinde Tasavvuf
------------------------------
[1] Bk. Mustafa AJuiağ, “Celâli İsyanlarından Büyük Kaçgunluk (1603-1606)". AÜDTC Tarih Araştırmaları Dergisi, c. II. sy.: 2-3 (Ankara 1964). ss. 1-49;
[2] Orhan Turkdoğan, "Sosyal Hareketler Olanak Celali Ayaklanmaları", TTK Belleten, c. LX, $y.: 228 (Ağustos 1996), SS. 421-442.
* Dk. Mustafa Akdağ, “Medreseli İsyanları”, İstanbul İktisat Fakültesi Mecmuası, c. XI (Ficim 1949-Tcmmuz 1950).-ss. 361-387.
[3] Bk. Halil İnalcık, “Mtlitary and Fiscal Trans forma t i on in the Of tornan Empire 1600- 170(T, Arehivum Ottomanicum, e. VI (1980). $s. 285 vd.
[4] Bk. Tayyib Gokbilgin, "XVII. Asırda, Osmanlı Devletinde Islahat ihtiyaç le Temayülleri ve Kâtip Çetebf*. Kâtip Çelebi. Ankara 1991. ss. 197-218;
[5] Mehmet Ör, "Onyedinci Yüzyılda Osmanlı Devleti: Buhran, Yeni Şanlar w Islahat Çabalan Hakkında Genel Bir Değerlendir-meTürkiye Günlüğü, sy.: 58 (Kasım-Aralık 1999), ss. 48-53; Coşkun Yılmaz, "Siyasctnanıclcr ve Osmanlılarda Sosyal Tabakalaşma", Osmanlı, cd.: Güler Eren, e. IV. ss. 69-81.
1 Dönemin içtimâi açıdan değerlendirilmesi için bk. Zeki Arslanlûrk. Salma-ya Göre XVII, Yüzyıl Osmanlı Toptum Yapısı. İstanbul 1997.
* Bk. Halil İnalcık. "Military and FtscaF, ss. 285 vd.; a.mlf., “Osmanlı Tarihine Toplu Bir Bakış", Osmanlı. cd.: Güler Eren, e. I, s. 110; Yaşar Yücel, Osmanlı Devlet Teşkilâtına Dair Kaynaklar, Ankara 1988. s. XXXXV, 1-45.
* Bk. brîşah AbdurraJıiıııoğlu. 1621-1680 Yılları Arasında Osmanlı Devleti'nin Merkezi Hazine Gelir ve Giderleri, MÜSHE, yüksek lisans tezi. İstanbul 1988.
[6] Yusuf Halaçoğlu, X!V*XVIL Yüzyıllarda OsmanlIlarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Ya¬pı, Ankara 1996 (3. Baskı), s. 77.
‘ Şevket Paınuk. Osmanlı İmparatorluğumda Para'nın Tarihi. İstanbul 1999, s. viii, 156-161. İnalcık. o.£.m., s. 110.
2 Sunıiya, !;arowqhi, "Crisis and Clıangc. 1590-169?'. An Econonie and Social History of the Ottoman Em pire, I300-I9!4% cd.: Halil İnalcık ve Donald Quataert, Cambridgc Univcrsity Press 1994, ss. 433-470.
* Bk. brîşah AbdurraJıiıııoğlu. 1621-1680 Yılları Arasında Osmanlı Devleti'nin Merkezi Hazine Gelir ve Giderleri, MÜSHE, yüksek lisans tezi. İstanbul 1988.
[8] Yusuf Halaçoğlu, X!V*XVIL Yüzyıllarda OsmanlIlarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Ya¬pı, Ankara 1996 (3. Baskı), s. 77.
[9] Şevket Paınuk. Osmanlı İmparatorluğumda Para'nın Tarihi. İstanbul 1999, s. viii, 156-161.
[10] İnalcık. o.£.m., s. 110.
[11] Sunıiya, !;arowqhi, "Crisis and Clıangc. 1590-169?'. An Econonie and Social History of the Ottoman Em pire, I300-I9!4% cd.: Halil İnalcık ve Donald Quataert, Cambridgc Univcrsity Press 1994, ss. 433-470.