Ansiklopedik Eserler
Hadâiku'l-Hakâik fi Tekmileti’ş-Şakâik:
Nev’îzâde Atâyî (v. 1045/1635)’ye âit olan bu eser, Şakâik-i Nıı’mâniyye'nin zeylidir. Şakâik müellifinin bıraktığı Kanunî döneminin son yıllarından 1044/1634 senesine kadar gelen âlim ve şeyhleri ihtivâ etmektedir.1
Zeyl-i Şakâik:
Uşşâkîzâde Seyyid İbrahim Hasib (v. 1136/1723) tarafından kaleme alınan bu eser, Atâyî’nin zeylidir. Atâyî’nin bıraktığı 1044/1634 senesinden başlayarak, Atâyî Zeyli'ns henüz genç yaşta iken girmiş bulunanların biyografilerine daha sonraki görevlerini de ekleyerek eserini sürdürmüş ve 1106/1695 senesine kadar yetişen âlim, şeyh, kadı, vezir ile zamanın diğer büyüklerinin hal tercümesini ilave etmiştir.[1] [2]
Vakâyiü ’l-Fudalâ:
Kendisi de bir tarikat şeyhi olan Mehmed Şeyhî Efendi tarafından kaleme alınan bu eser, Atâyî’nin zeylidir. Şeyhî Efendi, Uşşâkîzâde’nin zeylini görmüş, ama zayıf bulduğu için, eserine Atâyî’nin bıraktığı yerden başlayarak 1143/1730 senesine kadar getirmiştir. Üç cild halinde ve padişahlara göre tabakalara ayrılarak tertip edilmiş olup, her padişah zamanındaki âlim, şeyh, şâir ve idarecilerin biyografileri verilmiştir. Zamanının en güvenilir kaynakları arasında sayılmaktadır[3] Eserin birinci cildi, Abdülkâdir Özcan’m “Şakâik-i Nûmâniyye ve Zeyilleri” adıyla yaptığı neşrin III. cildinde, ikinci ve üçüncü ciltler ise IV. cildinde yer almaktadır.
Semerâtü'l-Fuâdfı'l-Mebdei ve’l-Meâd:
XVII. yüzyıl Melâmı meşâyihinden Sarı Abdullah Efendi (v. 1071/1661) tarafından kaleme alınan bu eser, Nakşibendî, Bayrâmî, Halveti, Mevlevi ve Kadiri meşâyihı ile şâir evliyâullahın hal tercümelerini içermektedir.1
Cevheretü’l-Bidâye ve Dürretii’n-Nihâye:
Sarı Abdullah Efendi tarafından kaleme alınan bu eser, IV. Murad’ın Bağdat fethi, dört imam ve evliyâdan bir kaçının hal tercümesini ihtivâ etmektedir.[4] [5]
Tuhfetü'l-Miicâhidîn ve Behcetü’z-Zâkirin:
Amasyalı olup Divân-ı Hümâyûn kesedârlığında bulunan Ali Âlî (v. 1076/1665) tarafından kaleme alınan bu eser, bir mukaddime dört rükün, bir hâtime olarak tertip edilmiş olup, Hulefâ-i Râşidîn’den itibaren kendi zamanına kadar değişik tarikatlara mensup pek çok şeyhin menâkıbını içermektedir. Eserin bir özelliği de, “hatime” kısmında kırk iki hâtûn velînin yer almış olmasıdır.[6]
Mecelleıü’n-Nisâb jVn-Nesebi ve’l-Künâ ve'l-Elkâb:
Müstakim-zâde Süleyman Sadeddin Efendi tarafından kaleme alınan bu eser, Kâtip Çelebi’nin Süllemü’l- Vusûl adlı eserinin zeylidir. 1059/1649 târihinden 1175/1761 ’e kadar gelen âlim, şeyh ve şâirler alfabe sırasına göre tertip edilmiştir.[7]
Meşâyihnâme-i İslâm:
Müstakimzâde Süleyman Sadeddin tarafından telif edilen bu eser, İstanbul’da vefat eden ve cenaze namazları şeyhülislâmlar tarafından kıldırılan şeyhlerden on sekizinin hal tercümesini ihtivâ etmektedir.[8]
Tercümetü ’l'Meşâyih:
Hüseyin Ayvansarâyî’nin telif ettiği bu eser Hacı Bayram Velı’den başlayarak müellifin zamânına kadar yaşamış olan 300 kadar şeyhin hal tercümesini ihtiva etmektedir. İstanbul Üniversitesi Kütüphânesi’nde bulunan nüshanın ismi Vefeyât-ı Hadîkalüi-Cevâmi’[9], Süleymâniye Kütüphânesi’nde bulunan nüshanın ismi ise Tercümeıüİ-Meşâyih[10] olarak kayıtlıdır.
Tibyânıı Vesâili’l-Hakâik fî Beyâni Selâsili't-Tarâik:
Harîrîzâde Mehmed Kemâleddin Efendi (v. 1299/1882) tarafından kaleme alınan bu eser tarikatlar ansiklopedisi niteliğindedir. Üç büyük ciltten oluşmakta ve tarikatları alfabetik sıraya göre kollarıyla birlikte incelemektedir.1 Üzerine Yakup Çiçek tarafından doktora çalışması yapılmıştır. Bu çalışma eserden yararlanmayı kolaylaştırmaktadır.[11] [12]
Esmâr-ı Esrâr:
Mehmed Sâmi es-Sünbülî tarafından kaleme alman bu eser belli başlı bütün tarikatların silsilelerini ihtivâ etmektedir. Detaylı bilgi vermemekle beraber, tarikatların silsileleri konusunda önemli bir yere sahiptir.[13]
Sefîne-i Evliyâ-yı Ebrâr Şerh-i Esmâr-ı Esrâr:
Hüseyin Vassâf Bey’in hazırladığı bu eser, ikibin civarında mutasavvıfa yer veren beş ciltlik ansiklopedik çapta mükemmel bir eserdir. Mehmed Sâmi’nin Esmâr-ı Esrâr'ının şerhidir.[14] Tasavvuf târihi bakımından son derece önem arzeden bu eser, Ali Yılmaz ve Mehmed Akkuş tarafından günümüz Türkçesine kazandırılarak basılmaya başlamıştır.[15]
Osmanlı Müellifleri. Bursalı Mehmed Tâhir Bey tarafından kaleme alınan bu eser, altı bölüm ve beş ciltten oluşmaktadır. Birinci cilt iki bölümden oluşmakta ilk bölümde ise eser sahibi olan Osmanlı mutasavvıflarının hal tercümesi ve eserlerinin listesi verilmektedir. Osmanlı dönemi mutasavvıflarını çalışanlar için ilk müracaat edilecek kaynak niteliğindedir[16]
Ziyâret-i Evliya:
Hocazâde Ahmed Hilmi (v. 1332/1914) tarafından kaleme alınmış olan bu eser, Şeyh Vefa, Emir Ahmed Buhârî, Sünbül Sinan, Hüsâmeddin Uşşâkî, Ramazan Efendi, Aziz Mahmud Hüdâyî, İsmail Ankaravî, İsmail Rûmî, Abdülmecid Sivâsî, Abdülehad Nuri, Cemâleddin Hulvî, Haşan Burhâneddin Cihangiri, Nasûhî Üsküdârî, Nureddin Cerrahî, Selâhaddin Uşşâkî ve Müstakim-zâde Süleyman Sadeddin Efendilerin hal tercümelerini ihtivâ etmektedir.[17]
Sicill-i Osmânî Yâhud Tezkire-i Meşâhîr-i Osmâniyye:
Mehmed Süreyya tarafından dört cilt halinde tertip edilen bu eser, çeşitli meslekten yetişerek tanınmış, devlet hizmetlerinde görev almış kişilerle bazı şeyhlerin hal tercümelerini ihtivâ etmektedir.1 Nuri Akbayar tarafından Türkçe’ye aktarılan bu eser kullanımı kolaylaştırmaktadır.[18] [19]
BİR TARİKATI ELE ALAN ESERLER
Lemezât-ı Hulviyye ez-Lemeât-ı Ulviyye:
XVII. yüzyılın önemli mutasavvıflarından olan Mahmud Hulvî Efendi (v. 1063/1653-54) tarafından kaleme alman bu eser, Halvetiyye Tarikatı meşâyihinin hal tercümelerini ihtivâ etmektedir. Mehmed Serhan Tayşi tarafından sadeleştirilerek MÜİF Yayınları arasında yayınlanmıştır. Kitabın ismi tashih hatasından kaynaklansa gerek, Lemezât-ı Hulviyye ez-Lemezât-ı Ulviyye olarak yazılmıştır. Mukaddimesinde yirmi iki, lemzalarda ise 118 olmak üzere toplam 140 zâtın biyografisi verilmiş, hatimede, müellifin görüştüğü elli iki şeyhin hâl tercümesi ve menâkıbı, onu tâkiben de yazarın otobiyografisi ilâve edilmiştir.[20]
Sejîne-i Nejıse-i Mevleviyân:
Mevlevî meşâyihinden Sâkıb Mustafa Dede (v. 1148/1735) tarafından üç cilt halinde kaleme alınmış bir eserdir. I. ciltte Hz. Mevlânâ soyundan olan Çelebiler; II. ciltte Mevlevî şeyhleri; III. ciltte ise Mevlevî dervişleri yer almaktadır[21]
Hediyyetü ’l-İhvân:
Halvetiyye’nin Sivâsiyye şûbesine mensup bir şeyh olan Muhammed Nazmı Efendi (v. 1112/1700) tarafından telif edilen bu eser, Yahyâ Şirvânî’den başlayıp müellifin kendisine kadar gelen yedi şeyhin hayatları, menkıbeleri ve halîfelerini ihtivâ etmektedir. Bu eser hakkında, Osman Türer tarafından ülkemizde bir doktora tezi yapılmış ve metin tahkikli olarak transkiribe edilmiştir.[22]
Hülâsatü'l-Hediyye:
Müstakimzâde Süleyman Sadeddin Efendinin kaleme aldığı bu eser, Muhammed Nazmî Efendi’nin Hediyyetü’l-İhvân'ın bir ihtisârıdır. Bazı yerlere kısmî ilâvelerde bulunulmuştur.[23]
Tomâr-ı Turuk-ı Aliyye:
Son dönem müelliflerinden Sâdık Vicdânî (v. 1939) tarafından kaleme alınan bu eser, Melâmiyye, Kâdiriyye ve Halvetiyye tarikatlarının şubeleri ve silsilelerini ele alan bir seri halinde tanzim edilmiştir. İrfan Gündüz tarafından neşre hazırlanarak yayınlanmıştır.[20]
Menâkıb-ı Eşrefzâde:
Bursalı Mehmed Veliyyüddin tarafından kaleme alman bu eser, Eşrefoğlu Rûmî ve ondan sonraki silsile içerisinde bulunan şeyhler hakkında bilgi vermektedir.[24] [25]
Tuhfe-i Rûmî:
Seyyid Sırrı Ali tarafından manzum olarak kaleme alınan bu eser, Tophane'de bulunan Kadiriler Âsitânesi’nin postnişınlerini anlatmaktadır.[26]
İLLERDE YETİŞENLERLE İLGİLİ ESERLER
Ravza-i Evliya:
Baldırzâde Selisi Şeyh Mehmed (1060/1650) tarafından kaleme alınan bu eser, müellifin kaleme aldığı tarihe kadar Bursa’da hizmet görmüş başta meşâyih olmak üzere diğer eşraftan 257’sinin hal tercümesini ihtiva etmektedir. Mefail Hızlı ve Murat Yurtsever tarafından neşre hazırlanarak yayınlanmıştır[27]
Güldesle-i Riyâz-ı İrfan ve Vefeyât-ı Dânişverân-ı Nâdiredân:
İsmail Belîğ tarafından kaleme alman bu eser, 1059/1649 târihinden 1132/1720’ye kadar Bursa’da yaşayan şeyhler, âlimler, şâirler ve çeşitli hüner sâhiplerinin hal tercümelerini ihtiva etmektedir.[28]
Yâdigâr-ı Şemsî:
Bursa Mısrî Tekkesi son şeyhi Mehmed Şemseddin Efendi tarafından kaleme alınan bu eser, Bursa tekkelerinin isimlerini ve bu tekkelerde hizmet veren meşâyihin hal tercümelerini ihtiva etmektedir. Mustafa Kara ve Kadir Atlansoy tarafından neşri yapılmış ve basılmıştır.[29]
Tezkire-i Şuarâ-yı Âmid: Ali Emîrî (v. 1923) tarafından yazılan bu eser, Diyarbakır’da yetişen 217 şâirin hal tercümesine yer vermektedir. Bunlar arasında önemli şeyhler yer almaktadır. “Z” harfine kadar yetmiş üç şâiri alan I. Bölümü basılmıştır.1 Basılmamış bölümünün nüshaları Millet Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.[30] [31] [32]
Amasya Târihi:
AmasyalI Hüseyin Hüsâmeddin (v. 1938) tarafından kaleme alınan bu eser, on bir cilt olarak hazırlanmış ve dört cildi basılmıştır. Bunların birinci cildinde Amasya'nın dinî ve kültürel müeesseleri yer almaktadır. Camiler, tekkeler, türbelerin yanısıra âlimler ve tarîkat şeyhleri anlatılmaktadır. IV. ciltte 1017/1608’den 1099/1688'e kadar geçen dönemde Amasya'da yetişen âlimler, şeyhler ve buraya gelen valilerin faaliyetleri yer almaktadır.[28]
Aydın Vilâyeti 'ne Mensup Meşâvih, Ulemâ. Şuarâ. Müverrihin ve Elibhânın Terâcim-i Ahvâli: Bursalı Mehmed Tâhir (v. 1925) tarafından yazılan bu eser, bugünkü, Aydın. İzmir, Manisa, Denizli ve Muğla (Menteşe) vilâyetlerini içine alan bölgede doğmuş veya vefat etmiş 139 müellifin hal tercümelerini ihtiva etmektedir.[33]
TÂRİHLER
Peçevî Târihi:
Peçevî İbrahim Efendi (v. 1059/1649) tarafından kaleme alınan bu eser, 926/1520 tarihinden 1058/1648’e kadar geçen hâdiseleri anlatan ö- nemli bir kaynaktır. Şeyhlerle dervişlerinin faaliyetleri ve biyografilerine de yer verilmiştir.[34]
Fezleke-i Kâtib Çelebi:
Kâtib Çelebi tarafından kaleme alınan bu eser. 999/1591 târihinden I064/İ654'e kadar geçen olayları ihtivâ etmektedir. Her yılın olaylarıyla birlikte, tanınmış kişilerin vefatları dolayısıyla biyografileri yer almaktadır. Eser iki cilt olarak basılmıştır.[35]
Ravzatii ’t-Hüseyn fi lliilâsât Ahbâri ’l-Hafîkayn:
Devrin önemli târihçilerinden Mustafa Naîmâ tarafından kaleme alınan bu eser, 999/1591 târihinden 1069/1659'a kadar geçen olayları içermektedir. I. Ahmed zamanından sonraki vezirler, âlimler ve şeyhlerin biyografileri verilmiş, bundan sonra vefat edenlerin biyografileri de “vefeyât” başlıkları altında gösterilmiştir.[36]
Târih-i Râşid:
Râşid Mehmed tarafından kaleme alman bu eser. 1070/1660 târihinden II33/172 l’e kadar geçen olayları ihtiva etmekledir. Naimâ Târihi'nin zeylidir. Bu eserde de yeri geldikçe şeyhlere yer verilmiştir.[* Peçevî İbrahim Efendi. Peçevî Târihi. I-lf, haz.: Bekir Sıtkı Baykal. Ankara 1999.)
Topçular Kâtibi (v. I054/I644)’nin telif ettiği Ahdülkâdir Efendi Târihi[37] [38] [39] [40] [41], Mehmed Murad’ın Târih-i Ehu ’I-Fârûk'u 2 ve Defterdar Sarı Mehmed Paşa’nın Zühde-i Vekâyiât'ı yine bu dönemin şeyhleri hakkında yeri geldikçe bilgi veren önemli eserlerdir.
TEZKİRELER
Tezkire t ü ‘ş-Şuarâ:
Mustafa Safâyî (v. 1137/1725) tarafından kaleme alınan bu tezkire, bir başka tezkireci olan Rıza'nın 1050/1640 târihinde bıraktığı yerden eseri bitirdiği 1719‘a kadar gelen şâirleri harf sırasına göre vererek şiirlerinden örnekler vermiştir. Bunlar anısında şâir mutasavvıflar önemli bir yer işgal etmektedir. Üzerine doktora tezi hazırlanmıştır.1
Tezkire: Mustafa Mûcib (v. 1138/1726) tarafından kaleme alınan bu eser de Rızâ Tezkiresi'nin zeylidir. 112 şâir ve şiirlerinden örnekler yer almaktadır. Bunlar arasında şeyhler de vardır. Neşre hazırlanarak yayınlanmıştır.[42]
Nuhhetü l-Âsâr li Zeyli Zübdeti’l-Eş’âr:
İsmail Beliğ (v. 1142/1729) tarafından kaleme alınmıştır. Kafzâde Fâizî'nin Ziihdeıü ’l-Eş ar adlı tezkiresine onun bıraktığı 1030/1621 târihinden zamanına kadar yetişen şâirleri kısaca tanıtarak şiirlerinden örnekler vermiştir. Şâir şeyhlerin önemli bir kısmı yer almaktadır. Üzerine doktora tezi yapılmış ve yayınlanmıştır.[43]
Salim Tezkiresi:
Miızâzâde Salim Mehmed Emin (v. 1156/1743) tarafından kaleme alınan bu tezkire. Safâyî Tezkiresi'nin biraz daha kemâle erdirilmiş hâlidir.
Şâirleri alfabe sırasına göre ayırmakla birlikte, her harften olan şâirleri vefat tarihlerine göre sıralamıştır. Önemli sayıda mutasavvıf şâir yer almaktadır.1
Nlihhetü I-Âsar min Ferûidi l-Eş *dr:
(* Ali Enver. Semâhâne-i Edeb. İstanbul 1309.)
Kemiksizzâde Saffet Mustafa tarafından kaleme alınan bu tezkire* Safiyi Tezkiresi'ni özetlemek ve bazı ilavelerde bulunmak suretiyle 1197/1783 târihinde meydana getirilmiştir/
Mecmûatü't-Terâcim:
İlacı Tevfik Efendi tarafından kaleme alınan bu tezkire, 997/1589 târihinden sonra vefat eden 542 şâiri içermektedir. Bu şâirlerin hal tercümeleri anlatılmış bazılarının şiirlerinden birkaç beyte yer verilmiştir. XVII. yüzyıl şâir şeyhlerin bir kısmı hakkında önemli bilgiler bulunmaktadır.[44][45][46]
Tezkire-i Şu arâ-yı Mevleviyye:
Mehmed Esrar Dede (v. 1211/1796) tarafın¬dan kaleme alınan bu tezkire, Mevlevi şâirlerin şiirlerini bir araya getirmek suretiyle meydana getirilmiştir. Zaman zaman şâirlerin hal tercümelerine de yer verilmiştir. İlhan Genç tarafından doktora tezi olarak hazırlanmıştır. Ali Enver bu tezkireyi inceleyerek içinden seçtiği şâirleri özetlemiş ve Semâhâne-i Edeb isimli eserini meydana getirmiştir.
MecmaŞu *arâ ve Tezkiremi Üdebâ:
(* Mehmed Strâceddin, Mecma ’-ı Şu 'arâ ve Tezkire-i üdebâ. haz.: Mehmet Arslan, Sivas 1994.)
Mehmed Sirâccddin tarafından kaleme alınmıştır. XVII. yüzyıl mutasavvıf şâirlerine yer verilmekte, önemli bilgiler veril-mektedir. Mehmed Arslan tarafından neşredilmiştir.[47]
Tuhfe-i Nâili:
Nail Tuman (v. 1958) tarafından kaleme alınmıştır. Osmanlı dönemi şâirlerini çeşitli kaynaklardan istifade ederek harf sırasına göre bir araya getirerek kaynakların çeliştiği yerleri göstermiştir. Bunlar arasından XVII. yüzyıl mutasavvıf şâirler de yer almaktadır.
TEKKELER HAKKINDA BİLGİ VEREN ESERLER
Hadikaiü‘l-Cevâmi' Ayvansaraylı Hâfız Hüseyin tarafından Müstakimzâdc Süleyman Sâdeddin Efendi’nin teşvikiyle meydana getirilen bu eser, 1182/1768 târihinde İstanbul, Üsküdar ve Boğaziçi semtlerinde bulunan camilerle mescitler alfabe sırasıyla alınmış, bunları yaptıranların kısa hal tercümeleri verilerek, bu camive mescitlerin mezarlıklarında gömülenler, bunların türbeleri, tekke ve zaviyeleri, bu tekkelerin şeyhleri; medreseleri ile müderrisleri, çeşmeleri vc şadırvanları göste¬rilmiştir.1
Mevlevihânesi:
Mehmed Ziya tarafından kaleme alman bu eser, Ycnikapı Mevlevihânesi'nin kululuşu hakkında bilgi verdiği gibi burada postnişîn olan Mevlevi şeyhlerinin hal tercümelerini de ihtiva etmektedir. [48] [49] [50] [51]
Mccmûa-yı Tekâyâ:
Tabib2 âdc Zâkir Mehmed Şükrü Efendi tarafından kaleme alınan bu eser, en geniş ve tefemıatlı bir tekke mecmûası niteliğindedir. 165 tekkede vazife yapmış şeyhle ilgili bilgiyi ihtiva etmektedir. Bunların altısı İstanbul dışındadır. Özellikle tekkeler hakkında müracaat edilmesi gereken önemli bir eserdir. Üç ayrı neşri yapılmıştır.*
(* Tabtbzâde, Die İst atıktiler Deneish-Konvente Und Ih re Scheıche (Mecmûa-yı Tekâyâ)* haz.: M. Serhan Tayşi. Berlin 1980;)
Yazan belli olmayan, Âsitânc-i Aliyye ve Bilâd-ı Selâsede Kâin Tekyeler* isimli risale, Atilla Çetinin hazırladığı İstanbul'daki Tekke, Zâviye ve Hânkahlar Hakkında 1199 (1784) Tarihli önemli Bir Vesika [52] adlı çalışma, yine Cahid Tel- ci'nin İstanbul Tekkeleri Hakkında 1885 Tarihli Bir İstatistik [53] adlı çalışması İstanbul tekkeleri hakkında bilgi veren önemli çalışmalar olarak istifade edilmiştir.
(* İstanbul tekkelerini ele alan çalışmaların genel bir değerlendirilmesi vc bunlar arasında Mcclis-i Mcşâyıh Reisi Ahmed Muhyiddin Efendi nin Tomâr-ı Tekâyâ’sının neşri için bk.)
Bunlann yanında M. Baha Tanman tarafından İstanbul Üniversitesi Edebiyat Faküllesi'nde doktora tezi olarak hazırlanmış olan İstanbul Tekkeleri'nin Mimari ve Süsleme özellikleri Tipoloji Denemeleri [54] adlı çalışma ile aynı müellifin Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisinde neşredilen yine İstanbul tekkelerine ait olan maddeleri istifade ettiğimiz çalışmalar olmuştur. [55]
MENÂKIBNÂMELER
Tasavvuf büyüklerinin hayatını ve kerametlerini konu alan menâkıbnâmeler tasavvuf târihî bakımından önem arzederler. Biz de çalışmamızda, XVII. yüzyıl mutasavvıfları için, gerek o dönemde gerekse daha sonraki dönemlerde yazılmış mcnâkıbnâmelerden istifade ettik. İstifade ettiğimiz bu menâkıbnâmeler şunlardır:
Menâküm Şeyh Şaban Veli:
llalvetiyye meşayihinden Ömer Fuâdî Efendi ta-rafından kaleme alınan bu menâkıbnâme beş bâb üzere tertib edilmiştir. Beşinci bâbda Şabanı ligin müessisi Şaban Vlî’den sonra 1030/1620-21 tarihine kadar ma-kamında şeyhlik yapmış olan meşâyihın hal tercümelerini içermektedir. Bu eser üzerine çeşitli çalışmalar yapılmıştır.1
Vâktâht Mısri:
Rakım (v. 1163/1750) tarafından Niyazı Mısri hakkında kaleme alınmıştır* Dili ağır olduğu için, dilindeki düzenlemeler ve yeni ilavelerle Bursalı Mustafa Lütfl Efendi (v. 1321/1903) tarafından. Tuhfetü'l-Asrifi Menâkıh-ı Mısri adında başka bir menâkıbnâme kaleme alınmıştır. 1308/1890 târi¬hinde tamamlanan bu eser basılmıştır.[56] [57] [58] [59]
Menâkıb-ı Melâmiyye-i Bayrâmiyye:
Kendisi hem Nakşı hem de Melâmı olan La'lîzâde Abdülbâki (v.1159/1746) tarafından kaleme alınmış olan bu menâkıbnâme, müellifin büyük dedesi olan Sarı Abdullah Efendimden kendi zama-nına kadar gelen meşhur Bayrâmî-Melâmî şeyhlerinin menkıbelerinden bahseder. Matbudur. [60]
Menûkıb-t Melâmiyye-i Şuttûriyye-i Bayrâmiyye:
Müstakimzâde Süleyman Sudeddin Efendi (v. 1202/1787) tarafından kaleme alınan bu menâkıbnâme de Hacı Bayram Vclfdcn başlayarak Melâmı pirleri ile onların halifelerinin hal tercümelerini içermektedir. [61]
Risâle-i Ûlâ:
Dönemin Sünbülî meşâyihinden Mchmed Eyyûbî tarafından şeyhi Haşan Adlı Efendi’nin tarikata intisabından şeyh oluncaya kadarki hayat hikâyesini anlattığı bu eserin varlığından Nazif Velikâhyaoğlu nun Sümbüliyye Tarikatı adlı eserinden haberdâr olduk ve burada verilen alıntılardan istifade ettik.[62]
Tuhfetii 's-Sâliktn ve Hediyyetû ’l-Mütereşşidin:
Mustafa Nchcî Efendi’nin şeyhi Haşan Burhâneddin Cihangiri vc halîfelerinin hal tercümelerini ihtiva eden bir menâkıbnâmedir.1
Menâkıb-ı Onst Haşan Efendi:
Onsî Haşan Efcndi’nin halîfesi İbrahim el-Hâs (v. 1175/1761-62)’ın, şeyhinin keramet, keşif ve tasarruflarını anlattığı bir menâkıbnâmedir. Ünsî Efendi'nin piri Karabaş Velî hakkında da önemli bilgiler verilmektedir. [63] [64]
Menâkıb-ı Nasuhî:
Muhammed Nasuhî Efendi'nin halîfesi Haşan Efendizâde Senâyî tarafından şeyhinin hal tercümesinin kaleme alındığı menâkıbnâmedir.[65] Bu eser Muhammcd Nasuhî Efendi'nin beşinci kuşak torunu ve tekkesinin son posini- şîni olan Ahmed Kerâmeddin Efendi tarafından genişletilerek Şemsü's-Sabûht fi Menâktb-ı Pır Nasuhî ismiyle yeniden kaleme alınmıştır.[66]
MenâkıİM İbrahim Efendi:
Üftâde Tekkesi şeyhlerinden Burhâneddin Efendi (v. 1261/184S)*nin oğlu ve Hz. Üftâde'nin türbedarlarından Mehmed Üftâde tarafından, ‘Üftâdezâde* diye meşhur olan Hüdâyî Efendi’nin halîfelerinden ve Üftade Tekkesi şeyhliğinde bulunan İbrahim Efendi (v. 1038/1627)'nin menâkıbı kaleme alınmıştır.[67]
SEYAHATNAME
Seyahatname:
XVII. yüzyılın ünlü seyyahı Evliyâ Çelebi’nin hazırladığı bu eser, seyahatname türünün dünya tarihi bakımından önemli, Türk tarihi bakımından ise yegânesidir. Diğer kaynaklar arasında ayrı bir özellik ve kıymet taşıyan bu kitap çalışmamız açısından önemli bir yer işgal etmektedir. Anadolu'nun değişik bölgele-rindeki tekke, zaviye, şeyh vc dervişler hakkında bilgiler ihtiva etmektedir. On ciltten oluşan bu eserin çeşitli neşirleri yapılmıştır. Süleymaniye Kütüphanesi, Pertev Paşa bölümünde bulunan nüsha esas alınarak Necip Asım’ın gözetiminde İkdam Gazetesi sahibi Ahmed Cevdet Bey’in himmeti ile 1896 tarihinde neşrine başlanmıştır. İlk beş cildi 1899 yılı sonuna kadar tamamlanan eserin altıncı cildi 1901 yılında yedi ve sekizinci ciltleri 1928 yılında, dokuz (1935 yılında) ve onuncu (1944 yılında) ciltler ise Türkiye Cumhuriyeti Maarif Vekâleti tarafından yeni harflerle yayınlanmıştır. Bu neşrin ilk cildinin yayınından 100 yıl sonra 1996 yılında, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Bağdat Köşkü (nr. 304) nüshası esas alınarak Yapı Kredi Yayınları tarafından birinci ve ikinci cildin tam metni yeniden yayınlanmıştır. Yine Zuhuri Danışman ve Üçdal Neşriyat tarafından yeni harflerle yayınlanmıştır.1
DİĞERLERİ
Atrabü l-Â.sâr fi Tezkiresi Urefâi-l-Edvâr: Şeyhülislâm Mchmed Es*ad (v. 1166/1752) tarafından kaleme alman hu eser, mûsikî üstâdlan tezkiresidir. XVI. yüzyıldan müellifin zamanına kadar gelen doksan sekiz mûsikî üstadının hal tercü-mesini ihtiva etmektedir. XVII. yüzyıl tekke erbabı musikişinaslarının büyük bir kısmı burada yer almaktadır. [68] [69]
Tuhfe-i Hattâtın:
Müstakimzâde Süleyman Sadeddin Efendi tarafından kaleme alınan bu eser, sülüs, nesih, celî vc ta’lik yazan Türk, Arap ve Fars hattatlarından 1055/1645 kişinin kısa hal tercümeleri alfabe sırasına göre yer almaktadır. Bunlar arasından hattat meşâyih de önemli bir yer işgal etmektedir. [70] Bunlarla birlikte, dönem mutasavvıflarının kendi eserlerinden de yer yer istifade edilmiştir.
Buraya kadar dökümünü yaptığımız eserler şüphesiz istifade ettiğimiz yegane çalışmalar değildir. Bunlar kullandığımız birinci derece kitaplardır. Yaptığımız çalışmanın çeşitli yönleriyle alakalı günümüzde yapılan kitap, makale vc tezlerden de istifade edilmiştir.
Dr. Necdet Yılmaz
Osmanlı Toplumunda Tasavvuf
--------------------------------
[1] Nev’îzâde Atâyî, Hadâiku'l-Hakâik fi Tekmileti’ş-Şakâik, nşr. Abdülkâdir Özcan, II, İstanbul 1989 (Atâyî, Zeyl-i Şakâik).
[2] Uşşâkîzâde Seyyid İbrahim, Zeyl-i Şakâik, (Hans Joachim Kissling tarafından önsöz ve alfabetik fihrist ilâvesiyle yapılan tıpkıbasım), Otto Harrossowitz, Wiesbaden 1965 (Uşşâkîzâde, Zeyf).
[3] Agâh Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, c. I, Ankara 1988, s. 361.
[4] Sarı Abdullah Efendi, Semerâtü’l-Fuâd fı’l-Mebdei ve’l-Meâd, İstanbul 1288 (Sarı Abdullah Efendi, Semerât).
[5] Sarı Abdullah Efendi, Cevheretü’l-Bidâye ve Dürretü’n-Nihâye, Millet Ktp., AEŞ, nr. 858.
[6] Ali Âlî, Tuhfetü’l-Mücâhidîn Behcetü’z-Zâkirîn, Nûruosmâniye Ktp., nr. 2293; Ayrıca bk. İstanbul Kütüphaneleri Tarih-Coğrafya Yazmaları Katalogu, 6. Fasikül, İstanbul 1946, ss. 453-54 (İKTCYK).
[7] Müstakimzâde Süleyman Sâdeddin, Mecelletü’n-Nisâb fi’n-Nesebi ve’l-Künâ ve7- Elkab, Sül. Ktp., Halet Efendi, nr. 628 (Müstakimzâde, Mecelle). Mezkur eserin, Kültür Bakanlığı tarafından tıpkı basımı yapılmıştır. (Ankara 2000).
[8] Müstakimzâde Süleyman Sadeddin, Meşâyihnâme-i İslâm, Sül. Ktp., Es’ad Efendi, nr. 1716/1.
[9] Ayvansarâyî Hüseyin, Vefeyât-ı Hadikatü’l-Cevâmi’, İÜ Ktp., TY, nr. 2464.
[10] Ayvansarâyî Hüseyin, Tercümetü’l-Meşâyih, Sül. Ktp., Es’ad Efendi, nr. 1375.
[11] Harirîzâde Mehmed Kemâleddin, Tibyânu Vesâili Hakâik fi Beyâni Selâsili't-Tarâik, I- III, Sül. Ktp., İbrahim Efendi, nr. 430-432 (Harirîzâde, Tibyân).
[12] Bk. Yakup Çiçek, Harirîzâde Mehmed Kemâleddin Hayan, Eserleri ve Tibyânu VesâiU*l-Hakâik fi Beyâni Selâsilift-Tarâik-Muhtevâsıf Kaynaklan, yayınlanmamış doktora tezi, İstanbul 1982.
[13] Mehmed Sâmi, Esmâr-ı Esrâr, İstanbul 1316 (Mehmed Sâmi, Esmâr).
[14] Hüseyin Vassâf Hüseyin, Sefîne-i Evliyâ-yı Ebrâr fi Şerh-i Esmâr-ı Esrâr, Sül. Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 2305-2309 (Hüseyin Vassâf, Sefine).
[15] Hüseyin Vassâf, Sefine-i Evliyâ, haz.: Ali Yılmaz-Mehmed Akkuş, I (İstanbul 1990), II (İstanbul 1999).
[16] Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, 1, İstanbul 1338 (Bursalı, Osmanlı Müellifleri).
1 Hocazâde Ahmed Hilmi, Ziyâret-i Evliyâ, İstanbul 1325 (Hocazâde, Ziyâret).
[18] Mehmed Süreyya, SİCİU-İ Osmânî Yâ hu d Tezkirc-i Meşâhîr-i Osnıâniyye, MV, İstanbul 1308 (Süreyya, Sicill-i Osmânî).
[19] Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmânî (Osmanlı Ünlüleri), I-V, haz.: Nuri Akbayar, İstanbul 1996.
---------------
[20] Hulvî Mahmud Cemâleddin, Lemezât-ı Hulviyye ez-Lemezât-ı Ulviyye, haz.: M. Serhan Tayşî, İstanbul 1993 (Hulvî, Lemezât). Bu eserdeki yanlış okumaları tashih etmek için mezkur eserin Millet Kütüphanesindeki yazma nüshasına zaman zaman müracaat ettik. (AEŞ, nr. 1100).
[21] Sâkıb Dcde,Sefine-i Ncfise-i Mevleviyân, I-III, Mısır 1283.
[22] Bk. Osman Türer, $eyh Muhammed Nazmî Hayan, Eserleri ve Hediyyetü 'l-İhvan ’/-//, (Metin), AÜİF, basılmamış doktora tezi, Ankara 1982.
[23] Müstakimzâde Süleyman Sadeddin, Hülâsatü'l-Hediyye, Millet Ktp., AEŞ, nr. 1082 (Müstakimzâde, Hülâsatü'l-Hediyye).
[24] Sâdık Vicdani, Tomâr-ı Turûk-ı 1Aliyye (Tarikatlar ve Silsileleri), haz.: İrfan Gündüz, İstanbul 1995 (Sâdık Vicdânî, Tomar).
[25] Bursalı Mehmed Veliyyüddin, Menâkıb-ı Eşrefzâde: Eşrefoğlu Rûmî Hayâtı Menkıbeleri Şiirleri, haz.: Abdullah Uçman-Önder Akıncı, İstanbul 1976.
[26] Seyyid Sırrı Ali, Tuhfe-i Rûmî: Kadiriler Âsitân esin i n Manzum Târihçesi, haz.: M. S. Kaçalin, İstanbul 1992.
--------------------
[27] Baldırzade Selîsî Şeyh Mehmed, Ravza-i Evliya, haz.: Mefail Hızlı-Murat Yurtsever, Bursa 2000.
[28] İsmail Belîğ, Güldeste-i Riyâz-i İrfan ve Vefeyât-ı Dânişverân-ı Nâdiredân, Bursa 1302 (Belîğ. Güldeste).
[29] Mehmed Şemseddin, Yâdigâr-ı Şemsî (Bursa Dergâhları), Mİ, haz.: Mustafa Kara- Kadir Atlansoy, Bursa 1997 (Şemsî, Yadigâr).
[30] Ali Emiri, Tezkire-i Şuarâ-yt Amiti, İstanbul 132X.
[31] Millet Kıp., Emirî Târih, ıır. 781/1.
[32] Abdizâdc Hüseyin Hüsâmcddin. Amasya Tarihi, e. I, sad.: Ali Yılmaz-Mchmct Akkuş. Ankara 1986, e. Il-V, İstanbul 1330-32.
[33] Hursalı Mehmed Tâhir. Aydın Vilâyetine Mensûb Meşâyih, Ulemâ, Şuarâ, Müverrihin ve Etibbânm Terâcim-i Ahvâli, haz.: M. Akif Erdoğdu, İzmir 1994.
---------------------------
[34] Akkuş. Ankara 1986, e. Il-V, İstanbul 1330-32.
[35] Müverrihin ve Etibbânm Terâcim-i Ahvâli, haz.: M. Akif Erdoğdu, İzmir 1994.Müverrihin ve Etibbânm Terâcim-i Ahvâli, haz.: M. Akif Erdoğdu, İzmir 1994.
[36] Kâlip Çelebi. Fezleke-i Kâtip Çelebi, l-ll. İstanbul 1287 (Kâtip Çelebi, Fezleke).
[37] Mustafa Naîmâ Efendi, Ravzatû’l-Hüseyn fiHülâsât Ahbâri’l-llafikayn. I-VI. İstanbul 12X0 (Naîmâ. Târih). •
[38] Mehmed Râşid. Râşid Târihi. I-V, İstanbul 1282. : Topçular Kâtibi. AbdiHkâdir (Kadri) Efendi Tarihi, ha/..: /.iya Yılmazcr. IÛSBE. ba- sıtmamış doktora tezi. İstanbul 1900.
[39] Mehmcd Murad. Târih-iKbu*i-Fârukt l-V, İstanbul 1329.
[40] Dert erdir San Mehmed Paşa. Zübde-i Vekayiat. haz.: Abdülkadir Özcan, Ankara 1995.
[41] Salayı Mustafa, Tezkiretü*ş-Şuarâ% haz.: Nuran Altuncr (Üzer), IÛSBE. basılmamış doktora tezi. İstanbul 1989 {Safiyi Tezkireni).
-------------------
[42] Mustafa Mucîb. Tezkire-i Stucib (İnceteme-Tenkidti Metin-Dizin-Söztük). haz.: Kudret Aİtun. Ankara 1997 (Mûcib Tezkiresi).
[43] İsmail Beliğ. Muhbetüİ-Âsâr ti Zeyli Zübdeti7-£$'âr. haz.: Abdulkcriın Alduikadiroglu. Ankara 1999 (Beliğ Tezkiresi).
[44] Mirzâzâde Salim Mehmed Emin, Tezkire. Sül. Kıp.. Lala İsmail, nr. 317 {Salim Tezkiresi).
[45] Kemiksizzâdc Saffet Mustafa. Muhbetü'İ-Âsâr min ter aidi 7-£> V/r. İÜ Kip.. TY. nr. 61X9.
[46] Esrar Dede. Tezkire-iŞuarâ-yı Medeviyye, IÛ Kip.. TY. nr. 89. İllıan Genç, Esrar Dede Tezkiresi (İnceleme-Metin Atatürk CSBE, Erzurum 1986 {Esrar Tezkiresi).
[47] Nail Tuman, Tuhfe-i Nâifİ, 10 Şarkiyat Araştırma Merkezi Ktp (Tuman. Tuhfe-i NâiE).
---------------------------
[48] Ayvansarâyî Hüseyin Efendi. Hadikatü*bCevâmi I-ll, İstanbul 1281 (Ayvansarâyî, Hadika).
[49] Mehmed Ziya. Yenikapı Mevlevihânesi. haz.: Y. Senemoğlu, İstanbul ts.
[50] Zakir Şükrü Efendi. "İstanbul Tekkeleri Silsilc-i Mcşâyıhr. İslâm Medeniyeti Dergisi, nşr.: Şinasi Akbatu. IV/4 Ağustos 1980, ss. 51-96; I- I.V/I Ocak 1981, ss. 81-103; III. V/2 Haziran 1981. ss. 97-121; Tabîb/idc Mehmed Zâkir Şükrü, "İstanbul Hânkahlar t 1eşâyihf haz.: Turgut Kut. TUBA, cd.; A. Turgut Kut-Gûnay Kut.vol. 19 (1995). Hanvard 1995.
[51] Yazarı Meçhul, Âsitâtıed Atiyye ır Bitâd-t Selâsede Kâin Tekyeler, İstanbul 1256 (Asiiâne-i Atiyye Tekkeleri).
[52] Atilla Çetin, “İstanbul'daki Tekke. Zâviye e Hânkahlar Hakkında 1199 (1784) Tarihli önemli Bir Vesika". VD% sy.ı XIII. Ankara 1981 (Çetin, "Tekkeler").
[53] Cahit Telci. *•İstanbul Tekkeleri Hakkında 1885 Tarihli Bir İstatistik". 50. Yd Atatürk- çülük Armağanı. İzmir 1994.
[54] M. Balıa Tanman, İstanbul Tekkelerinin Mimari ve Süsleme özellikten Tipoloji De-nemeleri. İClSBK, basılmamış doktora tezi. İstanbul 1990 (l.c. Metin, 2.c. Melin. 3.c. Kata-log, 4.c. Katalog).
[55] Mahmud Erol Kılıç. “Yedi Tepeli Şehrin Tekkeleri ve Muhyiddin Efendi ‘nin "Tomar-1 Tekâyâ"st", İstanbul Armadam 3, İstanbul 1997, ss. 259-274.
----------------
[56]Mahmud Erol Kılıç. “Yedi Tepeli Şehrin Tekkeleri ve Muhyiddin Efendi ‘nin "Tomar-1 Tekâyâ"st", İstanbul Armadam 3, İstanbul 1997, ss. 259-274.
[57] Bk. İKTCYK, ss. 515-517.
[58] İbrahim Rakım, Vâktât-t Mtsri. Sûleymâniyc Kip.. İzmir, nr. 790.
[59] Mustafa Lütfı. Tuhfetü'l-Asri fi Menâktbtl-Mısrt, Bursa 1309.
[60] La’lîzâdc Abdülbâki, 1enâktb-ı Melâmiyye-i Bayrâmiyye. İstanbul 1281.
[61] Müstakimzâde Süleyman Sadeddin. Menâktb-t Melâmiyye-i Bayrâmiyye, Sûlcymâniye Ktp., Nâfız Paşa, nr. I k>4. Aynca bk. İKTCYK% ss. 521-22.
[62] Mchmcd Eyyûbî, Risâle-i Ûlâ, IC Ktp., İbnülemin Mahmud Kemal Koleksiyonu, nr. 2956/1. Bu malûmatı aldığımız sıralarda İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi depremden aldığı zayiat dolayısıyla süresiz kapalı olduğundan mezkûr eseri görme imkânımız olmamıştır.
----------------
[63] Mustafa Nchcî, Tuhfctü ’s-Sâlikîn ve Hediyyctu 'l-Mütereşşidîn. İstanbul Belediye Kip..
nr. 637. ’
[64] İbrahim eMlâs, Menûkıb-ı Ons t Haşan Efendi. Sûl. Kıp., H. Mahmud Efendi, nr. 4607. Ayrıca bk. İKTCYK% ss. 466-67.
[65] Haşan Efendizâdc Senâyî, Menâktb-* Şeyh Nasibi, Sül. Kıp., H. Mahmud Efendi, nr. 4575.
[66] Scyyid Mchmcd Kcrâmeddin, Şemsü's-Sabûhîfi Menâkıb-t Pir Nasuhî, Sül. Ktp.. M. Mahmud Efendi, nr. 4573. Mezkur eser müellifin oğlu Rüknüddin Nasûhioglu tarafından iır- tip edilmiş. Kemal Edip Kürkçüoğlu tarafından yeni yazıya aktarılarak. Şcvh Muhammed Nasuhî Hayan. Eserleri. Divânı. Mektuptan ismiyle yayınlanmıştır.
[67] Mchmcd Üftâdc, Menâktb-1İbrahim Efendi, ha2.: Abdurrahman Yûnal, ss. 143-157.
-------------------
[68] Bk. Evliya Çelebi, Seyahatname, nşr: Zuhuri Danışman. I-XV, İstanbul 1969-1971 (Evliya Çelebi, Seyahatname); Evliya Çelebi. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, I. Kitap, ha?..: O. Şaik Gökyay, İstanbul 1996 (Gökvay, Seyahatname): Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 2. Kitap, haz.: Zckeriya Kurşun-Scyit Ali Kahraman-Yüce) Dağlı, İstanbul 1999 (Heyet, Seyahatname),
[69] Es*ad Efendi, Atrabü 1-Asâr fi Tezkiret-i VrefaVl-Edvâr, İÜ Ktp., TY, nr. 6193 (Es’âd Efendi, Atrabü *l-/İsâr).
[70] Müstakimzâdc Süleyman Sadeddin, Tuhfe-i Hattatin. nşr.: Ibnüleıiıin Mahmud Kemal.
1928. *