Şeyh Muhammed Sâid Seydâ el-Cezerî (ö. 1968)
Şeyh Seydâ, 1889 yılında Cizre’de doğdu. Henüz bir yaşında iken 1890 yılında babası Şeyh Ömer Zengânî, hacca giderken Cidde’de vefat etti.
Şeyh Seydâ, Cizre ve civarının son yüzyılda yetiştirmiş olduğu en önemli âlim ve şeyhlerinin başında gelmektedir. Zahiri ilimlerdeki yetkinliğin yanında kâmil ve mükemmel bir mürşid olan Şeyh Seydâ, yaşadığı dönem ve sonrasında bölgenin sosyal hayatında da etkili olmuştur. 1925 yılında Tekâyâ ve Zevâyânın Seddine Dair Kanun çıktıktan sonra Güneydoğu ve çevresinde yaşanan sosyal ve siyâsî olaylar nedeniyle birçok âlim ve sûfî Irak ve Suriye’ye göç etmiştir. Bu süreçte Şeyh Seydâ ve ailesi, Şeyh Hüseyin Basretî ve Şeyh Reşîd ed-Dırşevî ahfadının ile birlikte 1926 yılında Musul bölgesine göç etmiştir.(1) Bazı aileler orada kalırken (2) Şeyh Seydâ, ailesiyle birlikte 1928 yılında tekrar Cizre’ye dönmüştür.
Cizre’deki hizmetlerine ilave olarak Serdahl Camisini yaptıran Şeyh Seydâ, yaşadığı tarihlerde bölgenin en önemli âlim ve sûfisi olarak tanınmıştır. Onlarca büyük âlim ve sûfî yetiştirmiş, camisi olmayan köylere cami yaptırmış ve yetiştirdiği talebelerini oralarda görevlendirmiştir. Şırnak iline bağlı İdil ilçesinde yaptırdığı merkez cami, ilçenin ilk camisi olma özelliğini taşımaktadır.(3) Bölgede yaşayan Süryânî ve Yezîdilerle iyi ilişki içerisinde olmuş, onları sürekli İslam’a davet etmiştir ve birçoklarının Müslüman olmasına vesile olmuştur. Yaşadığı dönemin bölgedeki ilmî ve sosyal yönden en önemli şahsiyeti olarak kabul edilmiştir. 1968 yılında Cizre’de vefat etmiş ve orada defnedilmiştir.(4) Kerametleri bugün dahi anlatılmaktadır.(5)
Şeyh Seydâ, birçok eser kaleme almıştır. Bunlardan tasavvufla ilgili olanlar, et-Tasavvuf, Ed-Dâbıta fi’r-Râbıta, et-Te’lîf fi’Te’lîf TenbîhulMüsterşid, Manzumeler’dir. Ayrıca, Kitabu Ahkâmi’l-Envât, El-Mec-meu’s-Sağîr, Et-Tıbbu’n-Nebevî isimli eserleri bulunmaktadır.(6)
Tarîkat silsilesi şu şekildedir:
1- Şeyh Ömer Zengânî (7): Şeyh Sâid Seydâ’nın babasıdır.
2- Şeyh Abdülhakîm ed-Dırşevî (1856-1905): Dırşevî ailesinden Şeyh Reşid’in büyük oğludur.
3- Şeyh Muhyiddîn el-Cezerî (ö.1914): Ömer Zengânî’nin oğlu, Şeyh Saîd Seydâ’nin ağabeyidir.
4- Şeyh Muhammed Nûrî ed-Dırşevî (ö.1914): Dırşevî ailesinden Şeyh Reşid’in ikinci oğludur.
5- Şeyh Muhammed Saîd Seydâ el-Cezerî (ö. 1968).
Şeyh Nurullah Seydâ (ö.1985)
Şeyh Nurullah Seydâ el-Cezerî (ö.12.05.1985):(8) Şeyh Seydâ’nın oğludur. 1949 yılında doğmuş, 1985 yılında 36 yaşında iken Nusaybin yolunda geçirdiği trafik kazası sonucu hayatını kaybetmiştir. Gerçek bir âlim, kâmil bir mürşit olarak bilinmektedir. Genç yaşına rağmen birçok eser kaleme almıştır. Tasavvufla ilgili “Hizbu’l-Hakâiki’l-İrşâdiyye, Sahîfetul-Marife, Esrâru’t-Tasavvuf” isimli eserleri bulunmaktadır.(9)
Şeyh Ömer Faruk Seydâ
Şeyh Ömer Fâruk Seydâ El-Cezerî: Şeyh Saîd Seydâ’nın oğludur. Halen manevî görevine devam etmektedir. Âlim, âbid ve mürşid-i kâmil olarak tanınmaktadır. (10)
Doç. Dr. İbrahim BAZ
Şırnak Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi
----------------------
1- Bu göç, bölgenin üç önemli şeyh ailesi olan Şeyh Seydâ’nın ailesi, dayıları Dırşevîler ile Basretîler (Zibârîler)’in bütün aile olarak göçmesi nedeniyle bölge halkı tarafınca “Fermana Şeyhan- Şeyhlerin Fermanı” şeklinde anılmıştır. Geniş bilgi için bkz. Şeyh Muhammmed Şefîk ez-Zibârî, Ahvâlü’d-Dürriyye veJl-AhbâruJl-Miskiyyefîsilsileti'z-Zibâriyye, (Musul: 1935).
2- Geri dönmeyenlerden biri de Şeyh İbrahim Hakkı el-Basretî’dir. Şeyh İbrahim Hakkı 1881 yılında Şırnak iline bağlı Gabar dağlarının güneyindeki Basret köyünde doğmuş, 1991 yılında hayatını sürdürdüğü Suriye’de Hulvanda vefat etmiş ve orada defnedilmiştir. Bkz. Heyet, Suriye Evliyaları, (İstanbul: Türkiye Gazetesi Yayınları, 2006), s. 402,403;
3- İdil Merkez Camii 1949 yılında Şeyh Muhammed Saîd Seydâ tarafından yaptırılmıştır. Daha sonra 1990’lı yıllarda tadilat geçirmiş ve cami büyütülmüştür. İlk yapılan caminin minaresi bugün caminin içinde kalmıştır.
4- Hayatı hakkında geniş bilgi için bkz. Şeyh Molla Fahreddîn-i Arnâsî, Zülfikâri’l-Haydarî fî Nusreti eş-Şeyh Muhammed Saîd Seydâ el-Cezerî, (Yazma Eser), s. 5-
5- Şeyh Seydâ, müridleriyle birlikte Cizre halkının Cudi Dağı eteklerinde her yıl büyük katılımla gerçekleştirdiği tarihi ve köklü bir geleneği olan panayırlara katılırdı. Şeyh Seydâ, bu panayırlarda yakılan ve insan boyunu aşan ateşin içerisine bazen müridlerinden birkaçını girdirir ve onlar da dakikalarca orada kalırlardı. Bu keramet Şeyh Seydâ’nın değişik zamanlarda gösterdiği bir keramettir. (Kaynak kişi: Dırşevî Hayatı hakkında geniş bilgi için bkz. Şeyh Molla Fahreddîn-i Arnâsî, Zülfikâri’l-Haydarî fî Nusreti eş-Şeyh Muhammed Saîd Seydâ el-Cezerî, (Yazma Eser), s. 5-
6- Şeyh Seydâ, Mektûbât, s. 49.
7- Bu silsilenin Şeyh Ömer Zengânî’den Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî’ye kadar ulaşan silsilesi şu şekildedir: Şeyh Hâlid-i Zibârî, Şeyh Muhammed Aynî, Şeyh Sâlih Subkî, Şeyh Hâlid el-Cezerî, Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî. Bkz. Abdülhakim Yüce, “Cizre’li Şeyh Seydâ ve Tasavvufî Görüşleri’, Uluslararası Şırnak ve Çevresi Sempozyumu Bildirileri, Ed.: M. Nesim Doru, (Ankara: Şırnak Üniversitesi Yayınları, 2010) s. 638.
8- Hayatı ve görüşleri hakkında bkz.: Şeyh Seydâ, Mektûbât, s. 63-67; Muhammed Göksu, “Muhammed Nurullah Seydâ el-Cezerî’nin Hayatı, Şahsiyeti ve Tasavvuf Anlayışı’, Uluslararası Ştrnak ve Çevresi Sempozyumu Bildirileri, Ed.: M. Nesim Doru, (Ankara: Şırnak Üniversitesi Yayınları, 2010), s. 647-661.
9- Muhammed Göksu, “Muhammed Nurullah Seydâ el-Cezerî (1949-1985)’nin Hayatı, Şahsiyeti ve Tasavvuf Anlayışı”, Uluslararası Ştrnak ve Çevresi Sempozyumu,(Ankara: Şırnak Üniversitesi Yayınları, 2010), s. 647-661.
10- Bugün Suriye’de buluna bir merkez olup, ardından Tel Maruf ve Tel İrfan merkezlerine taşınmıştır.