Para ve Para Politikaları _1

Para kelimesi Türkçe’ ye farsça pare (küçük pare) kelimesinden girmiştir. Para devlet tarafından bastırılan kabul gören bir değişim aracıdır. Para sahası da bir paranın yürürlük alanı anlamına gelir ve mal, hizmet mübadelesinin değişimini sağlar. Devletler tarafından tedavüle sunulan para birimlerinin çoğunluğu uluslararası döviz piyasalarında da işlem görse de bir paranın etki alanı yani kullanılabildiği sahanın genişliği, o paranın ve o parayı tedavüle sunan devletin ekonomik ve siyasi alandaki gücünü gösterir. Örnek; Rusya, Azerbaycan, İran, Irak, Cezayir, Libya gibi ülkelerdeki ihracatlar Türk parası cinsinden gerçekleştirilmektedir. Günümüzde dünyada para politikasının yani para stokunun kontrolü merkez bankaları tarafından gerçekleştirilmektedir. Hemen hemen tüm batılı ülkelerin merkez bankaları bağımsız hareket etmektedir. Yani hükümet merkez bankalarına neredeyse hiç müdahalede bulunmamakta ya da nadiren veya dolaylı ufak müdahaleleri olabilmektedir. İktisat politikası aracı olan paranın dört temel işlevi vardır. Değişim aracıdır, hesap ve değer birimidir, sermaye birikimi, yatırım ve spekülasyon aracıdır. En önemlisi iktisat politikası aracıdır, ulusal ekonomiler para arzı ve faiz oranı kontrolü ile iktisat politikasını gerçekleştirirler. İslam ekonomisi uygulamasında hükümetler islami ekonomik merkez bankası oluşturmak veya islami ekonomik merkez bankaları birliği oluşturmak zorundadırlar. Merkez bankaları yönetiminde hükümetler bağımsız hareket etmemelidirler. İslami merkez bankası ve islami merkez bankaları birlikleri hükümetlerin kontrolünde olmalıdır. İslami ekonomik sistemlerde merkez bankaları birliklerinin para politikalarının etkili ve sofistike bir denetimden geçmeleri gerekmektedir. Kontrol edilmeyen ve denetlenmeyen merkez bankaları enflasyon pahalılık ve deflasyona sebebiyet verip, finansal krizlere ve haksız zenginleşmeye yol açarlar. Kuvvetli bir iktisat aracı olan para emtia para, temsili para, itibari para, alternatif para, dijital para, sanal para, kripto para (şifreli para) olarak adlandırılmaktadır. Bir paranın konvertibilitesi dünya piyasalarında serbest bir şekilde alınıp satılabilir ve takas edilebilir anlamını ifade etmektedir. Ayrıca bir para birimi altın ve gümüşle tanımlanıyor ve banknot bu para birimiyle her daim takas edilebiliyorsa yine konvertibiliteden söz etmek mümkündür. Şu anda dünyada geçerli olan resmi para birimi sayısı 183 ‘tür. Uluslararası arenada geçerliliği olan para birimi Amerikan doları ve avrodur. Efektif para demek fiziksel olarak alınıp verilen ‘cash’ paraya denir. Döviz ise belli bir paraya karşılık gelen kıymetli kağıt cinsinden olan değerlerdir (banknot, tahvil, hisse senedi, çek – senet vb. gibi).

Para sisteminin bugününü anlamak ve yarınını öngörmek, gelecekteki para sisteminde proaktif rol almak için emtia, temsili, itibari, kripto para sistemlerinin detaylıca ele alınması gerekmektedir. Paranın tarihi gelişiminde, basit bir deniz kabuğuna atfedilen değer ile değişim aracı olarak kullanılmasıyla başlayan süreç, diğer kıymetli madenlerinde değişim aracı olarak kullanılmalarıyla dönüşüm göstermeye başlamıştır. Kıymetli madenler ile emtia para kullanılması insanlar tarafından daha çok değer görmüş ve özellikle altın yüzyıllar boyunca değer ölçü aracı olmuş, para vasfıyla kullanılmış ve paranın endekslendiği değer olmuştur. Emtia paradan daha ergonomik ve kolay taşınabilir para milattan önce 118 yılında çinliler tarafından deriden imal edilerek kullanılmıştır. Kağıt paranın ilk kullanımı ise milattan sonra 806 yılında yine Çin’ de olmuştur. Batıda ise kağıt para kullanımının yaygınlaşması 17. Yy sonlarına rastlamaktadır. Kağıt paranın ortaya çıkma sebebi emtia paranın transferi, biriktirilmesi, basılmasındaki zorlukların oluşturduğu ihtiyaçtır. Uluslararası parasal sistemin gelişimi aşağıdaki dönemler itibarıyla ele alınabilir:

1870-1929: Altın standardı dönemi

1914-1944: Savaş dönemi

1944-1971: Bretton Woods sistemi

1971-… : Dalgalı (Floating) veya alternatif kur sistemleri dönemi

1971 yılında Nikson kararları ile doların altın ile bağı kopartılınca ABD dolarının dünya piyasasındaki ağırlığı ve gücü daha da riskli hale gelmiştir. 1990 yıllarından sonra uzak doğunun özellikle Çin’in dünya ticaret hacmindeki payının hızla artması ile dünyada ekonomik eksenin hızla Asya’ya kayması söz konusu olmuştur.

2000’li yılların dünyasında sanayi, ticaret ve siyasette kutuplar artmış ancak finans sektöründe hala tek kutupluluk devam etmektedir. ABD’nin doları silah gibi kullanarak yaptırım uygulaması, doların küresel itibarını daha fazla zedelemiştir.

Doların itibarı azaldıkça dünyada yeni kurulacak finansal sistem tartışması ve mücadelesi artacaktır. Emtia para, temsili para, itibari para sistemlerinde; para tarihindeki aktör ülkeler, günümüzde güçlü finansal yapıya sahip oldukları için etkin olacakları öngörüsünde bulunulabilir. Etkin aktörler; yeni sistemde de paranın arzını regülasyonunu ve emisyonunu kontrol etmek isteyecektir. Para tarihinde ve günümüzde aktör ülkelerin; tek alternatif üzerinde ilerleyerek etkinliklerini riske etmek yerine farklı alternatif sistemler üzerinde eş zamanlı çalışacaklardır. İtibari rezervler, kripto paralar, ulusal bölgesel para birimleri bu Alternatif sistemlere örnek olabilir. Bu bağlamda yeni finansal sistem tartışmalarının; ulusal veya bölgesel para birimleri ya da (SDR gibi ) itibari rezerv para etrafında yapılması beklenirken blok zinciri teknolojisi ile tedavüle giren kripto paralar finans sistemi dinamiklerini kökten oynatmıştır.