840 yılında Uygur Devleti'nin Kırgızlar tarafından yıkılmasından sonra Bilge Kül Kadir Han tarafından Balasagun'da kurulan Karahanlıları meydana getiren Türk boyları; Karluk, Yağma ve Çiğil'dir. Yani federatif bir yönetim anlayışı esastır. Satuk Buğra Han (Abdülkerim) döneminde İslamiyet'i resmi din olarak kabul etmişlerdir (932).
Bu münasebetle bu yazımızı okuyanlara önereceğimiz esas kaynaklardan biri, Uygur Türkü Seyfeddin Aziz’in Türkiye’de ilk defa 1990’lı yıllarda Ocak Yayınları tarafından yayımlanan “Satuk Buğra Han” adlı romanıdır. Roman, Karahanlılar’ın Satuk Buğra Han döneminde İslamiyet’i kabul etmelerinin öyküsünü gerçeğe yakın bir kurgusallıkta anlatıyor.
Öte yandan en parlak dönemlerini Yusuf Kadir Han zamanında yaşayan Karahanlılar 1042 yılında Doğu ve Batı Karahanlılar şeklinde 2'ye ayrıldı. Bunlardan merkezi Kaşgar olan Doğu kanadı 1211'de Karahitaylar, merkezi Semerkant olan Batı kanadı ise 1212'de Harzemşahlar tarafından yıkılmıştır.
Tarihimizdeki önemi Orta Asya'da İslamiyet'i kabul eden ilk Türk devleti olması olan Karahanlılar, Türkçe'yi ve Türk kültürünü korumaya büyük önem vermişlerdir (Resmi yazı dilleri Türkçe olmuş ve Uygur Alfabesi'ni kullanmışlardır.).
Ayrıca Kur’an-ı Kerim’in Türkçe’ye çevrilmesi de ilk kez Karahanlılar döneminde gerçekleşmiştir.
Karahanlılar döneminde İslamiyet resmi din ilan edilmiş ve yıllardır ihtiyaç duyulan Kur’an mealinin çalışmalarına başlanmıştır.
İlk Türkçe Kur'an çalışmasında kullanılan bu Türkçe dini terimleri yine o dönemlerde yazılmış Kutadgu Bilig ve Divan-ı Lügat-it Türk gibi Türk edebiyatının başyapıtlarında da görülebilmektedir. Nitekim Yusuf Has Hacip’in Kutadgu Bilig’inin açılışı ‘’Tengri Azze Ve Celle Ögsidin Ayur.’’ sözleriyle başlar. Eski dönemden kalan Tengri ve Çalab’ın dahi Müslüman Türk şair din adamları tarafından kullanıldığı da bilinmektedir. Karahanlılar döneminde yaşamış Pir-i Türkistan Hoca Ahmet Yesevi’nin 12 dörtlüğü bu gerçeği göstermektedir. Ve Kaşgarlı Mahmud Tengri ile Allah’ı sözlüğünde eş anlamlı olarak vermiştir.
Yöneten ve yönetilenleri Türk olan ilk Türk-İslam devleti olan Karahanlılarda, bundan ötürü Gazneli ve Selçuklulardaki gibi Arap - İran etkisi yoktur.
İslami Türk Edebiyatı'nın ilk örneği olan, Yusuf Has Hacib'in yazdığı Kutadgu Bilig (Mutluluk Veren Bilgi), Kaşgarlı Mahmut'un yazdığı Divan-ı Lügat-it Türk (Bu iki eser Karahanlı hükümdarına sunulmuştur.), Ahmet Yesevi'nin yazdığı Divan-ı Hikmet ve Edip Ahmet Yükneki'nin yazdığı Atabetül Hakayık adlı eserler Karahanlılar Dönemi'nde yazılmıştır.
Sosyal devlet anlayışının bir göstergesi olarak ülke içerisinde Kervansaraylar (Ribat), Hastaneler ve Medreseler yaptıran Karahanlılar, Türk İslam devletlerinde ilk düzenli posta teşkilatını kurarak da tarihe geçmiştir.
Yani sonuç olarak Karahanlılar döneminde Türk - İslam Medeniyetinin temelleri atılmıştır.
