Zencefile, Sıradan Bir Baharat Muamelesi Yapmayın!

Zencefil, tropik bölgelerde yetişen bir bitkinin toprakaltı gövdesi (Latince bilimsel adı; Zingiber officinale). Ülkemizde doğal olarak yetişmemesine rağ­men, güzel aroması nedeniyle yemeklerimize lezzet vermek üzere baharat ola­rak, kurutulmuş veya taze halde mutfaklarımızda yüzlerce yıldır yararlanıyo­ruz. Köri olarak bildiğimiz baharat karışımının içerisinde de birçok baharat ile birlikte yer alıyor. Ancak zencefili sadece bir baharat olarak tanımlamak büyük bir haksızlık olacaktır. Peki, sağlığımız üzerinde ne gibi etkileri var?

Zencefilin yararları saymakla bitmiyor!

Eski Yunan, İslam, Hint ve Çin metinlerinde, zencefilin doğudan batıya tüm medeniyetler tarafından tedavi amacıyla çeşitli şekilllerde kullanıldığı yer almaktadır: Mide-bağırsak rahatsızlıkları (hazımsızlık, bulantı, mide ağrısı, gaz söktürücü), sinirsel hastalıklar (uykusuzluk, yatıştırıcı), solunum ve idrar yolu enfeksiyonları, romatizma, diş ağrısı, baş ağrısı, şeker hastalığı, kısırlık, hafıza güçlendirici. Geleneksel tedavi kültüründe binlerce yıllık metinler içeri­sinde yer alan bu bilgilerin ne kadarı bilimsel olarak incelenmiş?

Bulantı ve kusmalarda etkili

Zencefilin ülkemizdeki eczanelerde “araç tutmasına karşı” önerilen bir ilaç olarak, bulantıyı ve kusmayı önlemek amacıyla uzun süredir kullanıldığını bilmem biliyor musunuz? Ne şekilde etki ettiği henüz bilinmemekle beraber, yapılan klinik çalışmalar ile günde 1-2 gram zencefil uygulanması ile kusmayı önleyici diğer ilaçlar kadar etkili olduğu gösterilmiştir.

Hamilelerde bulantı ve kusma şikâyetlerinde

Doğal bir ürün olması ve güvenilirliği nedeniyle hamilelik süresince kar­şılaşılan bulantı ve kusma şikâyetlerinin hafifletilmesinde de bu ilaçtan yarar­lanılmaktadır. Bilimsel nitelikte bir klinik çalışmada, hamileliğin ilk 3 ayında 1 gram zencefil içeren şurup verilen gruptaki gönüllülerin yüzde 77’sinde iki haftalık süreçte bulantının belirgin bir şekilde azaldığı, boş ilaç verilen grup­taki gönüllülerde ise bu oranın yüzde 20 olarak gözlendiği bildirilmektedir.

Ancak zencefilin rahim hareketlerini artırıcı etkileri bulunduğundan, kul­lanılacak miktarın iyi ayarlanmaması durumunda düşüklere yol açılabilir. Önerilen miktar dört eşit kısma bölünmüş halde günde 1 gram. Bu hususta mutlaka hekim ve eczacı kontrolü gerekiyor.

Ameliyat sonrası bulantı ve kusma şikâyetlerinde

Ameliyat sonrasında hastalarda görülen bulantı ve kusma, ameliyat tipi, anestezi yöntemi, cinsiyet, yaş, kişisel hassasiyet gibi etkenlere göre ortaya çı­kan sorunlardan biridir. Hastanede kalış süresinin uzaması gibi maddi olum­suzlukların yanı sıra çeşitli fizyolojik etkilere (su kaybı, tuz dengesinin bozul­ması, yorgunluk, mide fıtığı gibi) de yol açabilmektedir. Zencefilin ameliyat sonrası bulantılar üzerinde de etkili olup olmadığını araştıran klinik çalışma­lardan ikisinde, kullanılan sentetik ilaç kadar etkili olduğu, diğer ikisinde ise belirgin bir etkisi bulunmadığı gözlenmiştir. Ancak bu çalışmalarda kullanılan miktarların düşük olması (100 miligram ile 1 gram arası) net bir değerlen­dirme yapılmasını önlüyor. Nitekim toplam olarak 363 hastada yürütülen bu çalışmaların bilimsel olarak değerlendirildiği 2006 tarihli bir meta analiz ça­lışmasında, günlük 1 gram zencefil uygulanmasının belirgin bir şekilde daha etkin olduğu sonucuna varılmıştır.

Kanser kemoterapisinin yol açtığı bulantı ve kusmalarda

Bulantı ve kusma gibi sorunlar nedeniyle tedavinin olumsuz etkilendiği bir durum ise kanser kemoterapisi alan hastalarda görülüyor. Yapılan bir klinik çalışmada 41 lösemi hastasında kemoterapötik ilaca olan tahammülü artırdığı gözlenmiş. Bu ilk klinik çalışmadan sonra deney hayvanları üzerinde yürütü­len çalışmalarda, kemoterapi ilacının (cisplatin) yol açtığı mide boşalmasını geciktirici etkinin belirgin bir şekilde giderildiği ve kusmayı önlediği tespit edilmiştir. Nitekim 2007 tarihli bir raporda Amerikan Kanser Enstitüsü (Nati­onal Cancer Institute) tarafından desteklenen faz n/III kademesinde bir klinik çalışmada bu konunun incelenmekte olduğu bilgisi yer alıyor. Sonuçları açık­landığında bu konuda daha net bir yorum yapabilmek mümkün olabilecektir.

Zencefilin osteoartrit ağrıları üzerinde etkisi var mı?

Bir süre önce, bir gazetede sağlıkla ilgili yazılar yazan biri kişinin “romatoit artrite iyi gelen’’ bir yemek tarifi beni bayağı eğlendirmişti. Bir et yemeği içe­risine zencefil, zerdeçal gibi birkaç baharat ilave edip pişirilmesi ile hazırlanan yemeğin artrit hastalarına iyi geleceği yazılmıştı. Şüphesiz böyle bir şey müm­kün değil. Yapılan çalışmalarda zencefilin yangı giderici özelliğinin bulundu­ğu ortaya konulmasına karşılık, yemeğin içerisine zencefil ilave ederek onun etkili olmasını beklemek pek akılcı bir yaklaşım değil. Çünkü bu etkisinden bilhassa uçucu bileşenleri (gingeroller) sorumlu olduğundan, pişirildiğinde etkinliği büyük ölçüde kaybolacaktır. Kaldı ki, artrit gibi dejeneratif yangılı hastalıkların tedavisinde değil baharatların, sentetik ilaçların bile bu şekilde kısa süreli uygulanması ile etkili olması beklenemez.

Zencefilin osteoartrit ağrılarının giderilmesinde etkinliği, insanlar üzerin­de yürütülen klinik çalışmalar ile de ortaya konulmuş. Ancak etkili olan ilaç, iki farklı zencefil türünün (Zingiber officinale ve Alpinia officinarum) belirli oranlarda karıştırılması ile elde edilmiş. Olumlu etki için, üretici firma tarafın­dan gizli tutulan bu oranın tam ayarlanması gerekiyor. 261 osteoartrit hastası üzerinde yürütülen bilimsel nitelikte bu çalışmada, 6 haftalık uygulama so­nucunda yapılan değerlendirmelerde, boş ilaç verilen gruba göre şikâyetlerde belirgin bir azalma gözlenmiş. Diğer taraftan, zencefilin tek başına verildiği bazı klinik çalışmalarda artrit üzerinde belirgin bir etki gözlenememiş. Bu durum, sonuçların değerlendirilmesinde bir karmaşıklığa yol açıyor şüphesiz. Son olarak, 2007 tarihli bir deneysel çalışmada zencefilin yangıya yol açan bazı etkenler (COX-2 ve PGE-2) üzerinde etkili olduğu bildiriliyor. Yani zencefilin yangı giderici etkinliği bulunduğu bir gerçek, etki şekli de deneysel olarak or­taya konulduğuna göre, artrit gibi durumlarda etkili olup olmadığının daha iyi anlaşılabilmesi için bence uzun süreli uygulamaların yapıldığı çalışmalara ihtiyaç var. Zencefilin yangı giderici etkisi bulunmasının yanı sıra diğer yangı giderici ilaçlar gibi (nonsteroidal antienflamatuvar ilaçlar) midede hasara yol açmaması bir avantaj, şüphesiz. Hatta deney hayvanlarında zencefilin mide ülserlerini önleyici etkisi bulunmuş.

Zencefilin bazı bakteri ve mayalar üzerinde etkisi bulunuyor

Zencefilin insanlarda hastalık yapan çeşitli bakteriler ve mayalar üzerinde de etkileri bulunduğu gösterilmiş. Etkili bulunduğu mikroorganizmalar içeri­sinde dikkati çeken, başlıca ülser etkenlerinden biri olan Helicobacteri pylori. Bilhassa uçucu bileşenlerinin (gingeroller), çeşitli helikobakter tipleri üzerin­de etkili olduğu tespit edilmiş. Nitekim zencefilin kaynatılması ile bu etkiler önemli ölçüde kaybolmuş.

Kan şekeri üzerinde etkisi

Zencefil üzerinde yapılan hayvan deneylerinde, diyabetik yapılmış sıçan­larda kan şekeri seviyesinin düştüğü gözlenmiş. Hayvanların şekerli gıdasına bir miktar zencefil ilave edildiğinde kan şekeri seviyesinin fazla oynamadığı, yükselmediği tespit edilmiş. Tabii bu deney hayvanlarında yapılmış bir deney, ama şeker hastalarının zencefil kullanırken kan şekeri seviyesini (kullanılan miktara bağlı) kontrol etmeleri sanırım yararlı olacaktır. Bir çalışmada zen­cefilin etkisini, şekeri glikoza dönüştüren enzimi baskılayarak gösterdiği (alfa glikozidaz enzimi inhibitörü), dolayısıyla kan şekerinde tehlike yaratacak se­viyede ani bir düşme sağlamayacağı bilgisi yer alıyor.

Zencefilin damar sağlığı üzerinde ne gibi etkileri var?

Yüksek kolesterol taşıyan diyetle beslenen sıçanlarda, diyetine zencefil katılan grupta yüksek kolesterol, ateroskleroz ve diğer damar hastalıkları gelişimi riskinin zencefil katılmayan kontrol grubu hayvanlara göre çok daha azaldığı, etkinin kolesterol ilacı verilen grup kadar belirgin olduğu tespit edilmiş. Yapılan çalışmalarda kan pıhtılaşmasını engelleyen ilaçlar ile (warfarin) herhangi bir olumsuz etkileşme de tespit edilmemiş. 12 sağlıklı gönüllüye bir hafta süre ile pıhtılaşma engelleyici ilaç ile birlikte 400 mg (günde 3 eşit miktara bölünmüş halde) zencefil verilmesi ile kanın pıhtılaş­ma özelliklerinde tehlike yaratabilecek herhangi bir artış gözlenmemiş. Ya­pılan bir diğer çalışmada ise günde 1 gram zencefil ile birlikte bazı tansiyon ilaçlarının (10 mg nifedipin) verilmesinin daha iyi bir etki sağlayabileceği önerilmektedir.

Seyahatlerde bacaklarınız şişiyor mu?

Uzun süren otobüs, uçak vb seyahatlerde çoğumuzu en çok rahatsız eden hususlardan biri, sanırım uzun süreli hareketsiz kalmaya bağlı bacaklardaki şişme; bilimsel adı “venöz trombo-embolizm”. Hatta bu durum 1980’lerin son­larında, uçaklardaki ekonomi sınıfının dar koltuk aralarına izafeten “ekonomi sınıfı sendromu” olarak adlandırılmış. Uçakta basıncın düşmesi ve uzun süre hareketsiz kalmaya bağlı olarak, kanın yapısında bazı değişiklikler meydana geldiği tespit edilmiş. Bilhassa pıhtılaşma riskinin artmasına bağlı olarak da “derin ven trombozu” riski söz konusu olabiliyor. Bir çalışmada, derin ven trombozu vakalarının yüzde 66’sının 4 saati aşan uçuşlarda meydana geldiği ortaya konmuş. Yapılan ön çalışmalarda zencefil ile piknogenol (bir çam cin­sinin kabuklarından elde edilen kuvvetli bir antioksidan) karışımı bir tescilli formülasyonun, derin ven trombozu riskini önemli ölçüde azaltabildiği göste­rilmiş. Karışımdaki her iki bileşenin de kanın pıhtılaşmasını önleyici ve ödem giderici etkilerine bağlı olarak yararlı olması mümkün.

Zencefil ve kanser

Birkaç yıl kadar önce hayvanlar üzerinde yapılan iki çalışmanın sonuçları basında epey ilgi çekmişti. İnternette “zencefil” ve “kanser” anahtar kelimeleri ile yapılan aramada da oldukça fazla sayıda başlık ortaya çıkıyor. Hemen hepsi aynı çalışmaları referans göstererek, zencefilin kansere iyi geldiğini bildiriyor. Ancak bu çalışmalara bakıp da zencefilin insanlarda da doğrudan kanser te­davisinde etkili olacağını söylemek mümkün değil. Hindistan’da kolon kanseri vakalarının az olmasını, bu ülkede zencefilin çok kullanılması ile ilişkilendiren bir çalışmada, ağız yoluyla 4 ay boyunca zencefil özütü verilen deney hayvan­larında, bir kolon kanseri modeli üzerinde belirgin etki gözlenmiş. Çalışma sonucunda zencefilin kolon kanseri üzerinde önleyici etkisi bulunabileceği vurgulanıyor. Ancak bu sadece bir önbulgu.

Bir başka çalışmada ise, zencefilin içerisindeki bir bileşenin (6-gingerol), farelerde tümör hücrelerine doğrudan uygulanması ile tümör hücresinin kan ile beslenmesini engellediği ve dolayısıyla tümörün ölmesini sağladığı gözlen­miş. Bu aşamada böyle bir uygulama klinik olarak mümkün değil tabi. Kanser tedavisi için üzerinde durulan “6-gingerol” adlı maddenin, özellikle kuvvet­li antioksidan ve yangı giderici etkileri tespit edilmiş (COX-2 ve NF-kappaB üzerinde azaltıcı etkisi). Zaten COX-2 inhibitörlerinin kolon kanserlerinde önleyici etkisi üzerinde duruluyor, yani yukarıdaki çalışmayı da destekleyen bir bulgu bu.

Zencefilin zararı var mı?

Zencefil, uluslararası yetkili sağlık kurumları tarafından “genel olarak gü­venilir” (GRAS) nitelendirilmektedir. Her zaman olduğu gibi kullanılacak miktarın abartılmaması gerekir. Yüksek miktarlarda kullanılması durumunda mide ekşimesine neden olabileceği, günlük altı gramın üzerinde ise midede tahriş oluşturabileceği belirtiliyor. Yine fazla kullanılması halinde ayrıca ciltte döküntüler, kalp ritim bozuklukları, sinir sistemi üzerinde depresif etki gö­rülebilmektedir. Diğer taraftan, önerilen dozlarda uygulandığında kişilerin kullandığı diğer ilaçlar ile herhangi bir etkileşme bildirilmemiş. Ancak yine de yüksek miktarda kullanıldığında, kan sulandırıcı veya pıhtılaşma önleyici ilaçlar (warfarin) ile etkileşme riskini göz ardı etmemek gerekir.

Zencefilin safra söktürücü etkisi nedeniyle de, ameliyat ile safra kesesi çı­karılmış hastalarda böbrek ağrısına benzer ağrılar görülebilmektedir. Bu gibi durumlarda endişelenmeye gerek yok, zencefil kullanımı kesilince bu ağrı da kaybolur. Tabii safra taşı olan kişilerde de “safra söktürücü” etkisine bağlı ola­rak taşın düşüp kanalın tıkanmasına yol açabileceği göz önüne alınmalıdır.

Sonuç olarak, zencefilin sadece bir baharat olarak değil, bir deva olarak da sağlığımız üzerinde önemli yararları bulunduğunu, halk arasında önerilen kullanım alanlarından önemli bir kısmını destekleyen bilimsel verilerin sağ­landığını görüyoruz. Ancak bir baharat olarak yemeklerimizde kullanmamıza rağmen miktarı abartmamak, kullanılacak miktarın artması durumunda bazı risklerin ortaya çıkabileceğini unutmamak gerekir.

ÖNERİLER ve UYARILAR

Zencefil satın alırken nelere dikkat edilmeli?

Zencefilin tazesini alıp gerektiğinde taze olarak dilimler halinde kullanabilirsiniz. Kurusu kullanılacaksa, tazesini kurutup veya kuru kök (rizom) şeklinde alıp, toz haline getirilerek kullanılmasını öneririm. Bu suretle etkili uçucu bileşenlerindeki kaybın önlenmesi mümkün olabilir Önceden toz edilmiş olanlarda, hem bekle­me sırasında uçucu ve aroma veren bileşenler önemli ölçüde kayba uğrayacak, hem de katıştırma riski artacaktır.

Zencefil çayı nasıl hazırlanmalı?

Zencefil çayı hazırlarken bitkisel çay hazırlama ile ilgili açıkladığım genel kural­lar uygulanmalıdır. Taze zencefil rizomu dilimlenerek ya da kuru rizom bıçak ile kaba parçalar haline getirilerek demlenir. Kaynatılması, aroma ve uçucu bileşen­lerinin kaybı bakımından önerilmez. Bu şekilde hazırlanan çay, bulantı ve kusma şikâyetlerinde de yararlı olacaktır. Ancak hamilelerde günlük miktarın 1 gramı geçmemesine dikkat edilmelidir. Aksi takdirde düşük riski artabilir.

Hangi sıklıkta ve ne miktarda kullanılmalı?

Zencefil çayı sağlıklı bir içecek olmasına karşılık, yukarıda da bahsettiğim gibi hamilelik döneminde dikkat edilmelidir. Ayrıca safra artırıcı özelliği nedeniyle saf­ra taşı olan kişilerde taşın hareketlenerek safra kanalını tıkaması riskine karşı dikkatli olunmalıdır. Fazla içildiğinde, safra kesesi alınmış kişilerde, böbrek hiza­sında ağrı görülebilir, sizi rahatsız etmediği sürece bu durumdan endişe duyul­ması yersizdir.

Prof. Dr. Erdem Yeşilada