Klasik felsefe ve bilim anlayışında devrimci dönüşümlerin yaratıcısı olan filozofların prensi, İbn Sina'nın yaşamöyküsünü veren birçok eski ve yeni kaynak halihazırda elimizde bulunmaktadır. Bunlara ve kendisinin kaleme aldığı, ancak daha sonra öğrencisi ve dostu olan Cüzcani'nin tamamladığı yaşam öyküsünden edinilen bilgilere göre Doğu'nun sönmeyen yıldızı yaşama 980 yılında, Buhara yakınlarındaki Afşana'da başlamıştır. Bu olağan yaşam başlangıcı, kısa sürede zamanının bütün bilgi birikimini kavrayacak dev bir zekayı yaratacak ve tarih yazan bir kralınki kadar fırtınalı ve görkemli bir serüvene dönüşecektir.
İbn Sina, birçok bilim ve düşün insanın aksine, yaşamı hakkında ayrıntıya sahip olduğumuz ender Doğulu bilgelerden birisidir. [1] Bilindiği kadarıyla, İbn Sina doğmadan birkaç yıl önce ailesi Belh'ten Buhara'ya gelmişti ve babası da Harmaysen'de görevli bir Samani valisiydi. Dönemin önemli kültür merkezlerinden birisi olması dolayısıyla, entelektüel açıdan canlı olan kentte İbn Sina'nın iyi bir eğitimden geçtiği anlaşılmaktadır. Kendi ifadesi dikkate alındığında on sekiz yaşına geldiğinde döneminin bilimsel ve düşünsel kalıtını, özgün incelemeler yazacak kadar kavradığı anlaşılmaktadır. Bu olağanüstü eğitim sürecinin, babası Abdullah'ın İsmaililerle olan yakınlığının ve bu yakınlığın bir sonucu olduğu anlaşılan, evini felsefe ve bilim ile ilgili çeşitli konuların tartışıldığı bir mekan haline getirmesiyle gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Üstelik babasının tek etkisinin eğitim konusunda olmadığı, üst düzey bir yönetici olması dolayısıyla maddi açıdcm da İbn Sina için çok iyi bir ortam sağladığı anlaşılmaktadır. Nitekim babasının ölmesinden sonra İbn Sina için göç günleri başlayacaktır.
Babası öldükten sonra, maddi ve manevi pek çok sıkıntıya uğrayan İbn Sina, önce Harezm'e, kısa bir süre sonra da Gür- genç'e gitmek durumunda kalmış ve burada o dönemde yetişen önemli astronom ve coğrafyacı olan Biruni (973-1061) ve diğer bazı bilim adamlarıyla tanışmak fırsatını bulmuştur. Ancak daha sonra Gazneli Mahmud (970-1030), Biruni ile birlikte İbn Sina'yı yanına çağırmış, daveti Biruni ve diğer bazı bilim adamları kabul etmesine karşın, İbn Sina kabul etmemiştir. Bundan dolayı, Gazneli Mahmud'un öfkelenmesinden ve kendisine zarar vereceğinden korkarak Gürgenç'den de ayrılmak zorunda kalan İbn Sina, yaşamında önemli bir yer işgal edecek olan Cüzca- ni ile tanışacağı Cürcan'a gitmiştir. İki yıla yakın bir süre buradan kaldıktan sonra Rey'e gitmiş ve burada Büveyhilerin hizmetine girmiş ve özellikle doktor olarak burada seçkin bir yer edinmiştir. Hatta melankoliye yakalanmış olan Büveyhi hükümdarı Mecdü'd-Devle'yi tedavi etmesi, tanınmışlığını ve seçkin konumunu pekiştirmiştir. Ancak siyasi karışıklıkların ardı arkasının kesilmemesi onun bilimsel ve düşünsel etkinliğinin büyük ölçüde sekteye uğramasına yol açınca, Rey'de son derece iyi bir konumda bulunmasına karşın, 1015'te burayı da terk etmek durumunda kalmıştır. İbn Sina, buradan önce Kazvin'e gitmiş, bir süre sonra Şcmsü'd-Devle'yi tedavi etmesi için He- medan'a çağrılmıştır. Hemedan'a gelen ve hükümdarı tedavi etmeyi başaran İbn Sina, hükümdarın isteği üzerine buraya yerleşmiştir. Burada Şemsü'd-Devle ile yakın bir dostluk geliştiren İbn Sina, aynı zamanda onun vezirliğini de yapmış ve hükümdarın ölümüne kadar da bu görevini sürdürmüştür.
Yeni gelen Büveyhi hükümdarının da aynı görevini sürdürmesini istemesine karşın, bu ülkeden ayrılması gerektiğini düşünen İbn Sina görevi kabul etmemiş, ancak ayrılmaya fırsat bulamadam tutuklanıp, Hemedan yakınlarındaki Ferdecan Kalesi'ne yerleştirilmiştir. 'Alaü'd-Devle'nin mevcut yönetime son vermesine kadar yaklaşık dört ay bu kalede tutuklu kalmış olan İbn Sina, özgürlüğüne kavuştuktan sonra fsfahan'a gitmek üzere yola çıkmış, İsfahan'da 'Alaü'd-Devle tarafından görkemli bir törenle karşılanmıştır. Tarihin ender yetiştirdiği bir bilim ve düşün adamı olarak, aynı zamanda önemli devlet görevlerinde de bulunmuş ve burada 57 yıllık ömrünü 1037 yılında tamamlamıştır.
İBNİ SİNA'NIN YAPITLARI
Gerçekten olağanüstü maceralı, heyecanlı ve son derece ciddi tehlikelerle geçen elli yedi yıllık ömrü boyunca İbn Sina, İslam dünyasının klasik döneminde yetişmiş en önemli filozof ve bilim adamı olarak, başta mantık olmak üzere, doğa felsefesi, astronomi, matematik, kimya, ilahiyat ve müzik gibi alanlarda çok sayıda yapıt kaleme almıştır. Yapıtları geçmişin bilgi birikimini taşırken, bir yandan da kendisinin özgün ve özgül bilgilerini içermektedir. Bu boyutuyla İbn Sina, filozofların prensi olmayı hak etmiş ve felsefe onun ellerinde sistemli bir etkinlik olarak Doğu dünyasında yerini almıştır. Bu bakımdan kendisinden önceki Müslüman bilginlerden daha kapsamlı yapıtlar oluşturmayı başarmış birisi olarak Şeyh el-reis, Doğu ve Batı kü !tür çevrelerinde haklı bir etki yaratmayı başarmıştır. Do- ğu'nun bu sönmeyen yıldızına ait olan yapıtların sayısını kesin ve tartışmasız bir biçimde belirlemek olanaklı olmamakla birlikte, çeşitli kaynaklarda 276 kadar kitap ve risalesinin bulunduğu ileri sürülmektedir.[2] Bu sayı kuşkulu olmakla birlikte, yapılan araştırmalarda ortaya konulan bilgilerden bu külliyatın yaklaşık 150 kadarının İbn Si'na'ya ait olduğunu söylemek olanaklı görünmektedir.
Platon (MÖ 427-347), Aristoteles (MÖ 384-322) ve Yeni Pla- tonculuğun temsilcisi Plotino'nun (204-264) görüşlerine dayanan usçu bir felsefe geliştirmiş olan İbn Si'na'nın, bununla birlikte bırakmış olduğu düşünsel miras son derece büyük ve çokyönlüdür. Her şeyden önce bir filozof olarak, döneminin bütün felsefi problemleriyle ilgilenmiş ve katkılarda bulunmuştur. Bu anlamda yaklaşıldığında, bütünlüğü olan bir filozoftur. Çünkü felsefenin temel konuları olan varlıkbilim, bilgi- bilim ve ahlak alanlarında çalıştığı gibi, politika, psikoloji, mantık, hareket, ışık ve müzik konularında da araştırmalar gerçekleştirmiştir.
Bu çok yönlülüğü içerisinde yapıtları değerlendirildiğinde, İbn Sina'nın felsefi çalışmalarının önemli bir kısmının Aristoteles öğretisiyle ilgili olduğu görülmektedir. Bu konuda felsefe tarihinde eşsiz bir yorum, değerlendirme ve özgün katkılar içeren yapıtlar bırakmıştır. Yapıtları irdelendiğinde İbn Sina'nın yaşamını yönlendiren üç çalışma alanı olduğu anlaşılmaktadır: Felsefe, Tıp ve Bilim.
İBNİ SİNA'NIN YAPITLARININ SINIFLANDIRILMASI
İbn Sina'nın bu alanlarda gerçekleştirdiği çalışmalarını üç başlık altında toplamak olanaklı görünmektedir:
(1) Popüler nitelikli olanlar,
(2) Bilimsel incelemelerinin sonuçlarını derlediği çalışmalar,
(3) Siste.natik çalışmalar.
Bununla birlikte bu sınıflandırmanın yeterli ve doyurucu olduğunu söylemek elbette bütünüyle olanaklı değildir. Çünkü sınıflandırma yapılırken, aşağıda adları sıralanmış olan bir kısım yapıtı ve özellikle de çeşitli şekillerde incelemeye konu edilmiş olanları dikkate alınmıştır. Ayrıca bir diğer sınırlandırıcı yön de İbn Sfna'nın doğal olarak, günümüz anlayışı çerçevesinde değerlendirilebilecek bir bilim ve düşün adamı olmamasıdır. Ortaçağ geleneğinin bir sonucu olarak ilgi alanı dikey değil, yatay bir şekilde ve geniş bir yelpazeye yayılmış olduğundan, yukarıdaki sınıflamaya uymayan çalışmalarının olacağı da göz önüne alınmalıdır.
FELSEFE VE MANTIK
• Akli Bilimlerin Bölümleri Üzerine
• Bilimsel Bilgi Üzerine
• Felsefe Terimleri Üzerine
• Hikmet Üzerine Söylev
• lskenderiyeli Filozofların Düşünceleri
• işaretlerle Tembihler
• Kurtuluş
• Mantık Özeti
• Mantık Üzerine
• Maşrıki Felsefe
• Şifa Kitabı
MATAMATİK
• Açı Üzerine
• Aritmetik Üzerine
ASTRONOMİ VE ASTROLOJİ
• Arş Üzerine
• Astrolojinin Gereksizliği Üzeriııe
• Gök Cisimleri Üzerine
• Gök Gürlemesinin Nedenleri
• Gözlem Araçları
• Hava (Boşluk) Üzerine
• Yer'in Evrenin Merkezinde Buluıımasının Nedeni
• Yıldızların Gece Görünüp Gündüz Görünmemesi Üzerine
SİMYA
• iksir Üzerine
TIP VE BİYOLOJİ
• Anatomi Üzerine
• Bedenin Zararlılardan Arındırılması
• Hindiba Üzerine
• Hipokrat'ın Düşüncelerinin Özeti
• Kalp ilaçları
• Kan Alınacak Damarlar
• Kulunç Üzerine
• Nabız Hakkında
• Tıp Kanunu
• Tıp Özeti
• Yolculukta Alınacak Önlemler
PİSİKOLOJİ
• Aşk Üzerine
• Hüznün Mahiyeti
• Konuşan Nefsin Bilgisi Hakkında
• Nefis Üzerine
• Ölüm Kaygısından Kurtuluş
• Ruh Kasidesi
• Ruh Üzerine
• Rüya Yorumları
TEOLOJİ
• Ala Süresi'nin Tefsiri
• Başlangıç ve Son
• En Büyük Dua
• Felak Suresi'nin Tefsiri
• Fiiller ve Etkileri
• İhlas Süresi'nin Tefsiri
• İnsaf Hakkında
• İyilik ve Kötülüğün İlahi Kazaya Girişinin Açıklanması Üzerine
• Kaderin Gizemi Üzerine
• Keramet, Mucize ve Şaşırtıcı Şeyler Üzerine
• Melekler Üzerine
• Namazın Anlamı
• Nas Suresi'nin Tefsiri
• Nasihat Üzerine Açıklamalar
• Nılr Süresi'nin Tefsiri
• Peygamberliğin Göstergeleri
• Rızık Üzerine
• Tasavvııfçııların Açıklamaları
• Tefsir-i Ayet-i "Sümme lsteva ile el-Sema ve lıiye Duhan "
• Zikir Üzerine
GENEL
• 'Alaü'd-Devle'ye Yanıt
• Arapça Üzerine
• Askerlik Sanatı Üzerine
• Beyrılni'ııin Sorularına Yanıtlar
• Cafer el-Kaşani'ye Yanıt
• Dört Kuvvet Üzerine
• Ebu 'Ubeyd el-Cuzcani'ye Yanıt
• Ebıl Cafer el-Kiyd'ya Yanıt
• Ebu el-Fazl lbn Mahmud'a Yanıt
• Ebu el-Kasım lbn Ebu el-Fazl'a Yanıt
• Ebıl Said'in Mektuplarına Yanıtlar
• Eba Tahir ibn Hassul Yanıt
• El-Berki'ye Yanıt
• Harflerin Doğuş Sebepleri
• Hayy b. Yakzan
• Kuşlar
• Nevruz Hakkında
• On Probleme Yanıtlar
• Şeyh Ebu el-Ferec lbn el-Tayyib'e Reddiye
AHLAK VE SİYASET
• Ahd Üzerine
• Ahlak Üzerine
• Aile (Ev) Yönetimi Üzerine
• Siyaset Üzerine
• Uluslar Üzerine
MÜZİK
• Musiki Üzerine
Doğa felsefesinden tıbba, mantıktan matematiğe, ilaçbilimden (farmakoloji) teolojiye uzanan çeşitlilikteki bu yapıtlar, bir Ortaçağ bilgininin çok yönlülüğünün açık bir göstergesini oluşturmaktadır. Özellikle yukarıda sıralanan yapıtlar içerisinde Kuran'daki birçok surenin yorumunun yer aldığı çalışmalarının olması, onun teoloji alanındaki derinliğinin de ayrıca vurgulanmasını gerektirmektedir. O halde İbn Sinil, doğa bilimlerinde olduğu kadar din bilimleri (tefsir, fıkıh ve hadis) alanlarında da yetkili sayılabilecek ölçüde bilgi sahibidir.
İBN SİNA'NIN YAPITLARININ LİSTESİ
1. Ahval el-Nefs (Nefis Üzerine)
2. Ahval el-Ruh (Ruh Üzerine)
3. Aksam el-'Ulunı el-Akliyye (Akli Bilimlerin Bölümleri Üzerine)
4. Akviil el-Şeyh fi el-Hikme (Hikmet Üzerine Söylev)
5. Cevab el-Mesail (Sorulara Cevap)
6. Danişname-i 'Alai (Bilimsel Bilgi Üzerine)
7. Def' el-Gam min el-Mevt (Ölüm Kaygısından Kurtuluş)
8. Def' el-Mazar el-Külliyye an el-Ebdan el-İnsaniyye (Bedenin Zararlılardan Arındırılması)
9. Ecvibe ala Mesaili Ebu el-Reyhan el-Biruni' (Beyruni''nin Sorularına Yanıtlar)
10. Ecvibe an Aşri Mesail (On Probleme Yanıtlar)
11. El-Ahd (Ahd Üzerine)
12. El-Ahlak (Ahlak Üzerine)
13. El-Atat el-Rasadiyye (Gözlem Araçları)
14. El-Arşiyye (Arş Üzerine)
15. El-Dua' (Dua Üzerine)
16. El-Ecram el-Ulviyye (Gök Cisimleri Üzerine)
17. El-Edviye el-Kalbiyye (Kalp İlaçları)
18. El-Efal ve el-İnfialat (Fiiller ve Etkileri)
19. El-Erzak (Rızık Üzerine)
20. El-Hassü ale el-Zikr (Zikir Üzerine)
21. El-Hey'e (Astronomi Üzerine)
22. El-Hikmet el-Aruziyye (Felsefe Üzerine)[3]
23. El-Hindiba (Hindiba Üzerine)
24. El-lşarat ve el-Tenbihat (İşaretler ve Tembihler)
25. El-Kanun fi el-Tıb (El-Kanıln fi el-Tıp)
26. El-Kaside el-Ayniyyet el-Ruhiyye (Ruh Kasidesi)
27. El-Kelam fi Ma'rifet el-Nefs el-Natıka (Konuşan Nefsin Bilgisi Hakkında)
28. El-Keramat ve el-Mu'cizat ve el-Eacib (Keramet, Mucize ve Şaşırtıcı Şeyler Üzerine)
29. El-Kulene (Kulunç Üzerine)
30. El-Mebde' ve el-Mead (Başlangıç ve Son)
31. El-Melaike (Melekler Üzerine)
32. El-Mübahasat (Tartışma Üzerine)
33. El-Nabz (Nabız Hakkında)
34. El-Siyaset el-Menziliyye [Aile (Ev) Yönetimi Üzerine)
35. El-Tayr (Kuş)4
36. El-Urik el-Mefsude (Kan Alınacak Damarlar)
37. El-Vird el-A'zam (En Büyük Dua)
38. El-Vüs'a (el-Feza) [Hava (Boşluk) Üzerine]
39. Esbabu Hudus el-Huruf (Harflerin Doğuş Sebepleri)
40. Esbabü el-Ra'd (Gök Gürlemesinin Nedenleri)
41. Eş'ar el-Şeyh (Şeyh'in Şiirleri)5
42. Fi el-İnaye ve Beyani Keyfiyyeti Duhuli el-Şer fi el-Kaza el- İlahi (İyilik ve Kötülüğün İlahi Kazaya Girişinin Açıklanması Üzerine)
43. Hayy İbn Yakzan
44. Hikmet el-Meşrikıyye (Maşrıki Felsefe)
45. İbtali Ahkam el-Nücüm (Astrolojinin Gereksizliği Üzerine)
46. İlleti Kıyami el-Arz fi Vasat el-Sema' (Yer'in Evrenin Mer kezinde Bulunmasının Nedeni)
47. İsbat el-Nübüvve ve Te'vili Rumuzihim ve Emsalihim (Peygamberliğin Göstergeleri)
48. Kelami el-Şeyh fi el-Mevaiz (Nasihat Üzerine Açıklamalar)
49. Kelimat-i el-Sufiyye (Tasavvufçuların Açıklamaları)
50. Kitab el-İnsaf (İnsaf Hakkında)
51. K.itab el-Musiki (Musiki Üzerine)
52. Kitab el-Necat (Kurtuluş Kitabı)
53. Kitab el-Niyruziyye (Nevruz Hakkında)
54. Kitab el-Siyaset (Siyaset Üzerine)
55. Kitab el-Şifa (Doğa Üzerine)
56. Mahiyet el-Hüzn (Hüznün Mahiyeti)
57. Mahiyyet el-Salat (Namazın Anlamı)
58. Makale fi el-Nefs (Nefis Üzerine)
59. Mekruhu Ebu Said ila el-Şeyh ve Cevabihi (Ebu Said'in Mektuplarına Yanıtlar)[6]
60. Nesaih el-Hükema' el-İskender (İskenderiyeli Filozofların Düşünceleri)
61. Risale el-İksir (İksir Üzerine)
62. Risale el-Şeyh ile el-Berki (el-Berki'ye Yanıt)
63. Risale fi el-Aşk (Aşk Üzerine)
64. Risale fi el-Hesab (Aritmetik Üzerine)
65. Risale fi el-Hudüd (Felsefe Terimleri Üzerine)
66. Risale fi el-Red ile el-Şeyh Ebu el-Ferec İbn el-Tayyib (Şeyh Ebu el-Ferec İbn el-Tayyib'e Reddiye)
67. Risale fi el-Zaviye (Açı Üzerine)
68. Risale fi Lisan el-Arab (Arapça Üzerine)
69. Risale fi Sırr el-Kader (Kaderin Gizemi Üzerine)
70. Risale fi-İlm el-Ahlak (Ahlak Üzerine)
71. Risale ila Ebu 'Ubeyd el-Cuzcani (Ebu 'Ubeyd el-Cüzca-ni'ye Yanıt}[7]
72. Risale ila Ebu Ca'fer el-Kiya (Ebu Ca'fer el-Kiya'ya Yanıt)
73. Risale ila İbn Kaküye ('Alaü'd-Devle'ye Yanıt)
74. Risale li el-Şeyh Ebü el-Fazl İbn Mahmüd (Ebu el-Fazl ibn Mahmud'a Yanıt)
75. Risale li el-Şeyh Ebfı el-Kasım İbn Ebu el-Fazı (Ebu el-Ka- sım ibn Ebfı el-Fazıl'a Yanıt)
76. Risale li el-Şeyh ila Ca'fer el-Kaşani (Ca'fer el-Kaşani'ye Yanıt)
77. Risale li el-Şeyh ila Ebu Tahir İbn Hassul (Ebu Tahir ibn Hassul Yanıt)
78. Sebebi Rü'yet el-Kevakib bi el-Leyi la fi el-Nehar (Yıldızların Gece Görünüp Gündüz Görünmemesi Üzerine)
79. Siret el-Şeyh (Otobiyografi)
80. Te'vil el-Ahlam (Rüya Yorumları)
81. Tedbiri el-Müsafir (Yolculukta Alınacak Önlemler)
82. Tedbiri Menzil el-Asker (Askerlik Sanatı Üzerine)
83. Tefsir-i Ayet-i "Sümme İsteva ile el-Sema ve hiye Duhan"
84. Tefsiri Suret el-A'la (Ala Suresi'nin Tefsiri)
85. Tefsir-i Suret el-Felak (Felak Suresi'nin Tefsiri)
86. Tefsir-i Suret el-İhlas (İhlas Suresi'nin Tefsiri)
87. Tefslr-i Suret el-Nas (Nas Suresi'nin Tefsiri)
88. Tefsir-i Suret el-Nur (Nur Suresi'nin Tefsiri)
89. 'Urcfıze fi el-Teşrih (Anatomi Üzerine)
90. 'Urcuze fi el-Tıb (Tıp Özeti)
91. 'Urcfıze Latife fi Vesaya İbukrat (Hipokrat'ın Düşüncelerinin Özeti)
92. 'Uyun el-Hikme (Felsefe Meseleleri)
93. 'Urclızc fi el-Fusul el-Erbaa (Dört Mevsim
Hüseyin Gazi TOPDEMİR
----------------------------
1. İbn Sina'run yaşamı ve yapıtları için şu çalışmalara bakılabilir: İbn Sina,
"Otobiyografi", Çev. Alparslan Açıkgenç & M. Hayri Kırbaşoğlu, Ibn Sina Risaleler, Ankara 2^4, s. 11-M; feheil M. Afnan, Aviceıına, His Life and Works, London 1958; Dimitri Gutas, lbn Siıııi'nın Mirası, Der. ve Çev. M. Cüneyt Kaya, İstanbul 2004, s. 1-29; Mehmet N. Bolay, lbn Sina, Kültür Bakanlığı, Ankara 1988, s. 1-40; ^ms İnati, "İbn Sina", İslam Felsefesi Tarihi, Cilt I, Ed. ^y- yid Hüseyin Nasr & Oliver Leaman, Çev. Şamil Öçal & Hasan Tuncay Başoğ- lu, lstanbul 2007, s. 277-292; Macid fahri, lslam Felsefesi Tarihi, Çev. Kasım Turhan. lstanbul 1987, s. 155-160; Ömer Mahir Alper, lbn Si111i, lstanbul 2008, s. 13-42; A. M. Goichon, lbıı Sinıi Felsefesi ı•e Ortııçag Avrupa'sındııki Etkileri, Çev. lsmail Yakıt, lstanbul 2000, s. 29-35.
2. George C. ı\nawati, bsai de /Jibliogrnı•lıie Avicemıiemıe, Dar cl-Marif, Kahire, 1950.
3. İbn Sina'nın Ebu Hüseyin el-Aruzi'nin isteği üzerine yazdığı felsefe çalışmasıdır.
4. Sembolik anlalım biçiminde hazırhınmış ahlak konularının inccl^ndiği bir çalışma.
5. İbn Sina'run Arapça ve Farsça olarak yazdığı şiirlerden oluşmaktadır.
6. tbn Sina'run Ebu Said Ebu el-Hayr' a yazdığı mektuplardan oluşmaktadır.
7. Varlık ve kısımlan hakkında yazılmıştır.
