1. AKIL VE AKILLILIK
a. Aklın Mahiyeti ve Faaliyet Alanı
Akıl sözlükte, engellemek, alıkoymak, bağlamak ve temyîz/ayırt etmek gibi anlamlara gelir.
İsim olarak akıl; idrak, muhakeme yeteneği, kavrayış, zekâ ve temyîz etmek demektir.
Akıl, bilgi edinmeye yarayan bir kuvvet olduğu için bir anlamda düşünme, kavrama, anlama ve bilgiye ulaşma yeteneğidir.
Sözlük anlamından bakılınca akıl; ilimle insanı koruyan, sağlam kale içerisine alan ve yanlış yollara sürüklemeyen bir ruhî kuvvettir. İnsan bununla, beş duyuyla hissedemediği şeyleri anlar, eşyayı kavrar ve sağlam beş duyu ile elde ettiklerini değerlendirir.
Akıl; insanın düşünme, bilme, davranışını belirleme, denetleme ve yargılaması, iyiyi kötüden, doğruyu yanlıştan, faydalıyı zararlıdan ayırt etmesi ile ilgili kabiliyetidir.
İnsan, kendisinde bulunan akıl kuvveti sebebiyle dine muhatap olmuş, iman-küfür, tevhid-şirk, helal-haram, emir-nehiy, iyi-kötü, faydalı-zararlı, hayır-şer arasını ayırt etmekle sorumlu tutulmuştur.
“Akıl, insanı diğer hayvanlardan ayırt eden rûhânî bir nurdur ki, insan ruhu onunla zarûrî ve nazarî ilimleri idrâk eder ve kabullenir.”
(Rifat Ahmet, Tasvîr-i Ahlâk Ahlâk Sözlüğü s. 29.)
Akıl, ilmin kaynağı değildir. Eğer insan aklı, ilmin kaynağı olsaydı doğar doğmaz çok şeyleri bilmesi gerekirdi. İşte bu sebepledir ki insan, her hükmü doğru olan ve her şeyi en güzel ve en detaylı olarak bilen Allah’a ve O’nun bildirmesine ve bildirdiğine muhtaçtır.
Aklın Faaliyet Alanı:
Gerçek akıl, kendisini tanıyan akıldır.
Akıl kendi âcizliğini bilmiyorsa çok gerilerde demektir.
Haddini bilmeyen akıl çok yanlış önermelerde ve kıyaslamalarda bulunur. Bu konuda Hz. Ebu Bekir (r.a.) şöyle demiştir: “İdrakin âcizliğini idrak etmek idraktir.”
“Aklın en üstün ve en nihâî faaliyeti, kendi metoduyla kendi kendisini tahrip etmekmiş.”
Berkson
Aklın faaliyet alanı kıyastır, tercihtir, faydayı zararı, hakkı batılı, doğruyu eğriyi, iyiyi kötüyü... ayırt etmektir. Bunları yapabilmek ve doğru neticeye ulaşabilmek için aklın, doğru bilgiye ve doğru prensiplerle çalışmaya ihtiyacı vardır. İşte bundan dolayı müctehidin ictihadı sahihtir. Çünkü müctehid doğru, isâbetli bilgi ve prensiplerle çalışır.