a. Çok yönlü örnekler
Çok yönlü örnekler her asırda azdır.
Sahabe içinde de sahabe sonrasında da böyle azlar vardır.
Kendilerini ispat etmiş kimselere bakıp istifade etmek gerekir.
Elbette çok yönlü de olsa belli yönlerde daha başarılı oldukları da bir gerçektir. İlimde de idarecilikte de çok yönlü kimseler olmuştur.
Dört mezhep imamı ilimde çok yönlü kimselerdir. Çünkü bu dördü de dinde müctehid olup tefsir, hadis, kelam, fıkıh usulü, tefsir usulü, hadis usulü bakımından en üst seviyede idiler. İmamlara en yakın, imamların yetiştirdiği kimseler de çok yönlü olmuşlardır.
Osmanlının da son dönemlerinde bile ulema içinde çok yönlüler vardı. Mesela Ahmed Cevdet Paşa, Hamdi Yazır, Ömer Nasuhi Bilmen, Babanzade Ahmed Naim, Molla Sadreddin Yüksel, Mehmed Emin Er gibi ilimde cami olanlar vardı.
b. Birkaç sahada örnekler
Her asırda böyle kimseler vardır. Bunlar içerisinde birkaç yönde eser vermiş âlimler vardır. Hem âlim hem ârif insanlar her asırda azdırlar.
Batı dünyasında Müslüman olan ilim adamları, İslam büyüklerini tetkik ettikleri zaman Müslüman olmuşlardır. Çünkü İslam’ın büyüklüğü elbette büyük insanlarda görülür. İşte bundan dolayı büyük zatları yani örnekleri tanımak bir bakıma İslam’ın üstünlüğünü ve büyüklüğünü tanımaktır.
İslam büyükleri içerisinde kendilerini; eserleri, başarıları, ahlakları, yetiştirdikleri insan eserleriyle ispat etmiş bütün asırlara tesir etmiş kimseler vardır.
Fıkıhta, dört mezhep imamı özellikle Ebû Hanîfe;
Tefsirde, İbn-i Abbas, Mücahid, Hasen-i Basrî, Süfyan b. Uyeyne, Vâkıdî, Taberî, Zemahşerî, Râgıb el-İsfehânî, İbn-i Kesîr, Beyzâvî, Molla Fenârî, Elmalılı Hamdi Yazır gibi müfessirler;
Hadiste, en başta Buhârî ve Müslim, diğer sünen sahipleri; hadislere şerh yazanlardan Hattâbî, İbn-i Hacer el-Askalânî, Kastallânî, Aynî, Nevevî, Mübârekfûrî, Azîmâbâdî, Muhammed Tâkî el-Osmânî gibi muhaddisler;
Kelamda, İmam Mâturîdî, Eş’arî, Tahâvî, Seyyid Şerif Cürcânî, Ömer Nesefî, Teftâzânî, Bakıllânî gibi kelamcılar;
Tasavvufta, Muhâsibî, Abdülkadir Geylânî, Şah-ı Nakşibendî, İmam-ı Rabbânî, Mevlânâ, Halid-i Bağdâdî, Şeyh Muhammed Saîd Seyda el-Cezerî, Abdülaziz Bekkine, Sami Efendi, Abdülhakim Arvâsî, Mehmed Efendi ve Mahmud Efendi gibi zatları bu yönleri ile tanıyıp örnek almak mümkündür.